dimanche 30 décembre 2007

Modification

Dans le texte du mercredi 24 octobre 2007 , le titre Njéé , lire MAKUGE au lieu de MAKUGA

Likap

LIKAP

Hala a yé jam li mbéna béngé base. Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé gwéha mut a ngwés Hilôlômbi ni mut wé libôk. Mu i njel i nyen mut likap a nti i mut a gwé bé yom i yom a gwé kikii bo moni, mbod, bijek, bee i ke ni bisu. U nyi mut likap ingéda u nog le, njagi njok malép ma ipupuga, ba ha we, u ha nlal nyuñ. U nogog ki le, Bakô a kap njoi i mbôgôl bôt, a yégla tôl. Di nla kal le likap li yé i hôla mut tole ntôñ i base i jôi ni i gwéha Hilôlômbi. Ingéda mut a nkap, a mboñ i jam li ni longe yéé i ñem. Jon u nog le, ti i yé masoda i lel kôs. Hala wee i mut likap nunu, Hilôlômbi a nsayap nye ni nye a nkônde bana bigwel moo. Yak mam ma niñ yéé ma nke longe. Inyu hala nyen mut likap a nlama bé ndigi bôn. A nlama bé ndigi bem le kikii a bana bigwel moo i lel balal ba ndamba, nyen a nkap tigale a bem jôga, a yi bé i yom i yé le likap.

Likap li mboñ mut le a nimis bé niñ yéé. Likap li ntohol mut ni nyemb yéé. Jon u nog le, likap li ntééda libô.

Ndi mut a hôya bañ nyemede, jon u nog le ipôda, ba pôt we, u mpôt habé mut.

YAÔNDE, 19 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi
NÔGDA

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a ñôt bé mahoñol inyu i yi maliga.

Di nla ki kobol i bug ini ni kal la hala a yé mut a nhékda le ngim jam ya gwéla, tole ngim yom i yé i ke ni bisu. I jam la gwéla i nla ba longe jam tole béba jam ndi ngim yom i tabé ntiig i i nyis we hala.

Ngim bôt i nhoñol le ngim yom i yé le nôgda. Ngim bôt i mbok niñ yap ni i njel ini le nôgda yap i bisu yon i nkena bo.
B'a mut a nla niñ le nôgda yon i nkena niñ yé ?




YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


KUM tole YIKDA

Hala a yé ngui i ntinde liké li yom. Hala a yé nyuge i ngim yom kikii ñem, linyuma i ke ni bisu. Hala a yé ngui i ntinde mut i boñ ngim jam. I ngui ini i nla boñ mut le a boñ longe jam tole béba jam. Ngim bôt i nyi bé gwel bomede. Hala wee ba nyi bé ôt mahoñol ingéda ba mboñ jam to lilam to libe. Di nla kal le i ntén mut nunu, u nkôôba bé i jam a mboñ inyule a nyi bé bemb, a nyi bé hônba i ke ni bisu. Ibale bo ngim mut i nla ndigi niñ, niñ i kum tole niñ i yikda hala a nla ba nye ngim kon. Inyule i mut a nyi gwel nyemede nyen a nyi bok mam méé ma niñ.



YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


YI I HU

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé ngap i yé gwéyag, i tabé nkôôbaga, i ane we ni i bôt ba mpôôna we i pes i maôñ i i ntinde bé i gwel nlélém ngim jam tole minlélém mi ngim mam tôbôtôbô kikii bo malal, gwal, gwéha i nyañ, liniñ ntôñ ni bôt bape, i ke ni bisu. Yak binuga ni bihégél bi gwé yi i hu.

Mu i njel i nyen u boma ngim bôt tole ngim bihégél bi nyi bog mam map, bi nôgda nyemb tole niñ i ke ni bisu. Inyu ngim bôt, u ñada ba yi nyunga, ba nôgda béba jam i nlo i ke ni bisu.
Yi i hu i yé yom ikété niñ i bihégél.


YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


LIKWEE
Man Basaa a bi neebe likwee kikii likak i pôla yéé ni Hilôlômbi. Hanyen a bi jubene likwee ikété niñ yéé i nya i yé le likwee li yila jam jada man mee a nlama boñ i bambal ligwélés jéé, inyule nu nyekinye i ñyeli le a ta bé nkweebag a nla bé telep libai i pot.
I jam li, li bi jôp le tee ni i boonge batitigi i nya i yé le, ingéda ba nke i jogop i lép, i boonge ba yé nkwebaga ba nogop i ñô lép, bo ngikweeba i nwel lép.
Man mee a bi jubus ni likwee ikété niñ yéé. Kikii jam a nlama boñ. Likwee li yé jôhge. Likit mut lisuk li nyuu, li kôp matjél li tabé i njôha i jam.
Ngandag bôt i bi tjél i jam li. Man mee a ha ikété niñ yéé le, a nyihla nyemede ngim jam to ibale bo a nlama son njonog. Basaa ba ha i niñ yap le, lipamag mut a mpam libum li muda, li nkola béé le a ba munlôm. A neebe le a nlama kweeba. Ngim bôt i nigil ki i boñ i jam li, ba nene tôbôtôbô i ngim kéndi mbog le ndigi bo, bon ba nla boñ i jam li. I bôt ba bon ba bé sébél le baisañ ba likwee.
Likwee li bé mintén i ma Likwee li ngii ngog ni likwee li ngii nyôl.

1° Likwee li ngii ngog

Hala kikii bôt ba bé béé ba ôñi homa wada, isañ likwee a béé a tep ñem kété homa i het a leegene ni kwéé i boonge bobasô ba mal pémés ni ti nye le a kwee. Bana bon i len ini ba nla hégda bo le ba ntagbe bé jôm li nwi ni tan.
Isañ likwee a ntep i kété mbai homa ngog inyule ngog i gwé bé ndobo, i mpala bé bol kikii tén e ni le a nla nom. Isañ likwee a nkôôba i homa nu to ni njel liemb le likwee li kôn bañ. I gwom a mbôñol gwo bini le : hikéñ, litug, môô, junug, njongi dibañ, mông ma lién ni kap likwee.
Hikén hi likwee ingéda bôt ba kôba, bomede bon ba bé bañ ho. Hikéñ hi ba bé bôñôl ndigi ho inyu likwee. Hikéñ hi, ba bé sebél ho le mbala likwee.
Litug li bé linsee li ngañ li ba bé bôñôl matibla ma mbag, jon ba mbép maange ba nkwee i ngii ño i yumus nye le mahoñol ma ke bañ nye nyono i homa ba nkwéé nye.
Mut ngog sép a téé i pañ, i hôla le ba yi to likwee li nhoo bôña to le li mbuha. Ingéda ba bép maange litug, mut a nleñ hibañ i ngii, mut likwee a mal kwee lo hibañ hi nkwo hisi.

Ingéda ba mal kwee, ba kôp môô, le dinyégle to bitômb bi jôp bañ i bôlôs likwee. Ibale bo i pam le matjél ma mpam ngandag, isañ likwee a nyambaa ni kôp junug inyu i kit matjél.
Ingéda ba mélés likwee, ba nyoñ njongi ndeya dibañ, tjai ti di ntip pam, di tombog bedebede, tjon ba nkéñél likwee i sônga banjemnje.
Ingéda ba mal kwee maange, ba nkena nye i pañ hié hi nkôdôl ni mông ma lién, le hida hi boñ likwee le li kat.

Isañ likwee, nyen ba nsébél le kap likwee. Di tééda longe le likwee li ngii ngog lii béé inyu boonge.
Ingéda a ñunda lôs ñem le a ñee béé, hala a nlona bibom, bôda ba nleñ diléla, isañ maange a nti bibom (kôp, kembe, maog). Ba nkal le i maange nu a nje mbal likwee. Ndi ibale bo maange a ñee, ba nkal le a gwéé ñsoha ñem, hala a nlona bé nye bibom.

2°Likwee li ngii nyôl

Libé likwee li nnañag i mut. A yé soso ngand. Inyule mut li bôñna inyu yéé, a nla bana mbai ni nwa ni bon. Ba mbedna nye i ngii nyôl, nyoo nyen ba nkwee. I nlélém mi mam mi mbôña likwee li ngii ngog mon mi mbôña ki likwee li ngii nyôl.
Isañ likwee ba bé ti nye kôp likwee ni hibôi li rnaog. Mayéga mon ma bé boñ le ba ti isañ likwee i gwom bi.

3° Nseñ likwee

I mut a bé a nôgda le a ta bé nyonog libag jéé li ngwélés, a bé yéñ le a kweeba.




YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi




MBAG

Ibale mut a nol mut, a nkon mbag, bon bé ba kon mbag, bon ba bon bé ba kon mbag. Mbabaga a yé mut a nkop matibla ma mbag.
Mbag i yé kon, mbag i mbôdne i kôhôl. Ibale a nkôlag a mal nye to nwi imaa u ntehe makôô ma mbôdôl nut nye. I mbus makôô ma nut, libum li mbôdôl nut nye yag mis ma nut. I mbus mis ma nut nye, hilémb hi yé hi pôp. Ingéda hilémb hi pôp nye, a mbôdôl lo matjél. Ibale a mbôdôl ndigi lo matjél wee a nwo.

Ingéda bôt boñ ba tehe le u mbôdôl kôhôl ni le makôô ma mbet we, ba nkena we yag mbabaga ndi nwaa a ntibil we a nlama yéñ i yi kii i kônôs we, mbag too liboñog joñ wemede too mut mu lihaa joñ. Jon ibale bo i nene le u bi nol mut, ba mbat we le u kubul. Ingéda u mal kubul, ba nkôp bee hisi, yag we u nlo u kahal bemb i yoñ nyemb.
Mbag i yé i nkañ. Ibale bo ndi u nol mut ndidii (hala wee u nol mut u sôô) ndi u tibla béé, u nkon mbag. Ibale bo basôgôl boñ ba nol mut mu ikété bum nan, mbag i mboñog ndigi i tep ngim mut i kon nye. Mbag i nkon ndigi banga mut.
Matiba ma mbag ma yé i nledeg i jam ngandag. Ma mbat le mbabaga a pom bee, bititigi gwobisôna bi pam 90 (môm bôô), i nsômbla ngwo i nkoñ i gwéé mintéyag mi maôô, kôp i bag ngandag, bititigi gwobisôna bi pam 36 (môm maa ni bisamal) ndi i yé ki le matibla motama tole ba kôbôl mut matibla ma mbag.
Ba yé ba ke, ba naña mbag le matibla ma mbag ma yé.
Hananoni ba ngwel, ba yoñ kai yada ba nsébél le diléé di ngwo, môôdôl. Hananoni i gwom bi gwon ba nkañ ngwo ni dilee di ngwo ngélé yada, ba nkañ tjo mut a nol mut, a yii ha i ñem kété. Ba nhéya i ngwo i, ba nimbil yo minla nwéé i nwel, ba ma tég nsôô i mbag. Ba nyoñ minla mi ngvvo, ba sôô minla munu mbag ba bag ba mbôdôl.
Ba nlona nsôô i mbag, ba ték, ba lamb jin li mbag. Ba lona litug li mbag. Ha ni nyen i gwom bi nke mu i jin li mbag: sobongo, litug li mbag, yom ba nha mu tjibi di mut.
Kikii ba mal bôô i gwom bi gwobisôna ni jai (ba ôm yo mut, ba ntibil i nyuu, ba mbôg ti i mut a nkon mbag matibla.
I nwet a yé mbabaga, ingéda a ntibil we, a nsag, a sôôbege mbag, a tiblag. Ndi a kahal ni jés i nwet a nkon mbag. A yé a mal jés ndi a kahal jés béé ba ni yii ha.
Mbabaga a yé a nsag ngandag, a yé a bii nkwade, a yoñ mai, a sôôbege, a ômôg mut a nkon mbag jai, a yé a bôdôl ôm nye makôô ndi a bedeg i pam i ño. Ingéda kôba, ibale u nkop ba ntibil mbag yag we u nyén u nyo bee.
Mut a nwo mbag ba njôbna bé nye ikété ndap tigale bum i tjé, ba nhô nye tjai di makondo. Ha nyen ba mbadne nye, ndi ba jôô nye.
Mim matjél i njôp béé ikété, ba mboñ taga i mbédge. Mintimba mi yé kikii jai, jon jai li ta bé i mbag.

YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi


NJEL KUNDE

Hilo jôm ni ba i sôñ bisu i nwi 1994, ngandag bon ba mee kikii ba nog le i moni ba ngwélél mi nsôs ngui, hala a bi tisba bo ni i unda bo le loñ yap i tabé kunde.
Hanyen ngandag i bi yi toi le bañga nkol u yé mut a neebe hala mahoñol méé ni maboñog méé. Ndi inyu i ba kunde, i mbee njel u nlama noñ, i mbee nson i mut binam u nlama sal?
U nlama oñ bi iñngil bi bi bulus i nkus i, i yé nseñ inyu bon ba loñ inyule hikii loñ i gwé hap hibél hi kôp. Jon i loñ i, i nyoñ libam li mambén ma loñ ipe ndi i kahal bôñol mo i nla bé ba Kunde.
Bi iñngil bi nlama bôñol ligwañ ni bikei bi bi ôbôs bé mapan més ni i gwom bi yé mu. Bi iñngil bini bi nlama bé lona mbagla ikété mbôda bôt tiga le bôt ba yila bi wañ bi bôt, ba hôya ligwéé li mbog yap. Bi iñngil bini bi nlama hôla bon ba loñ le to yom i yé ndég, bobasôna ba begna ndigi libim li, ba yep habañ ni yom i yé bo nseñ.
Bi iñngil bini bi nlama hôla i oñ mbôda bôt i yondo le biyi gwap bi nôgla i panda munlôm ni muda, mimañ mi bôt ni wanda, tison ni mbai.
I mbagda i nlama béda yon i yé le i nkus i mbôda ni biiñngil bi loñ, b'a u yé nseñ inyu bon ba loñ ni ki le liôt nseñ i nkus u lel bañ balal ba ndamba. Bo a manyuñ éé, u bénge mbus. Jon inyu i kit le nkus ni bikei bi iñngil bi yé nséñ inyu loñ, bon ba loñ ba nlama kodba inyu i ség le mapan més ni i gwom bi yé mu bi ôbi bañ. Ba nlama naña sai inyule yi i tabe ño lép.
Hisi hés, malép més, hañngaa ni mbebi bi nlama ba gwom bi bisu bi iñngil gwés bi bôñôl inyu i bulus i nkus i bon ba loñ. Jon i nkus u, u nlama ba nkus man loñ a gwés ndi u bag ki nseñ inyu mbôda bôt. Inyule di mpam i homa a mpôôna diséé di ba di bi kwo i bee, di bot liwanda.
Ibale bo ni njo bé sañ inyu bi iñngil bi bi bôñôl bikei, ni yi le nseñ wa babé inyu bon ba loñ, ni hoñol bañ le koñ lôla a mal inyule koñ lôla nu a ntisba libag jés ni mbôda yés, nkén mut, sukulu, mapan més ni i gwom bi yé mu, nson wés di nsal, likot masangô més, mandap di ñoñ, niñ yés i tison ni matibla més, nyuu yés, niñ yés i mbai, mbog yés, mahop més ni makén ma mahop di yé nhéslag i pot, bibase bi basôgôlsôgôl ni bi Bakana ba bi lona i loñ yés, môi di ñoba, libag li munlôm bo muda ike ni bisu. Nseñ i sañ ini i yéle, bon ba loñ ba bôñôl i nkus i ba nneebe le ba mbot ni bomede kikii ingéda basôgâlsôgôl bap. Bibôdne bi nkaa kunde bi.
Ndi u tééda le inyu i jôp ini njel kunde, u nlama ndugi ba maséé i ba kunde ni i gwés i ba kunde. Hala a nla ndigi lôl we i kel wa kit le u nwaa niñ i nkol i mut. Ndi maboñog moñ ma unda bôt bape hala inyule pot ni boñ mam ma imaa; ba nyil ndigi mut maboñog méé.
Nson won u hôla mut i bot nkus inyu niñ yéé ni i bot mañôgla nye ni bôt bape.
I sañ ini u yémbél yo ibale bo u njo yo ngi ôwa i ñem woñ, u bôñlag ki biloñnge bi bibug inyu tômbôs mam inyule hinoo tombga hon hi nhéya pos i nwii. Inyule u nla bé ba kunde wetama ibale bo bilôg bi isoñ bi ta bé kunde.
I njel ini i yé nténdéé njel i abag ki ngandag ndi yotama yon i nkena we i ba kunde. Wa léba ngandag binoode bi mam. Nok i maôô a nkôhna bé ngôñ, hale u tehe ni jis joñ. Jon ñyéé i nke bé gwéé mañan mateena. Mut a yé ndigi i yom a nyiga yék.

YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi
BIJÉLE

Bi yé yom mut a nkop inyu loo bôt bape, hala we i kahap bôt i ngi miño; i bana pot limal. I yom i yon di nsébel le kômbe. Ndi mut numpe kômbe i nla lôl nye, nye maange ni ndômbôl bagwal béé.
Man mee a ngwés bé ane mahisna, a ngwés ti nyemede i boñ jam loñ yosô i kwo kiñ le i bôña kikii bo tjo môngô, i añ lép ike ni bisu.
Inyu i tééda libag lingwélés lini, man meea ngwés bé le lisugul hana bibép bi nyo ndi tas a la bé saa, je i nyo wéé a la bé, ndap i yén ni bôt bé a la bé bana jam jokijo li nyidis nye li nene béé, a kidna i légés bôt bape mis.
I yom i yon i bi boñ le bôt ba bana liniñig li sela ni liniñig li biloñ bipe manjel momasôna to bijek, to masak to malok, to i haba, to lioñog li mandap, to linéñés bon, to i ti bingond mabii. Mbôô bijek man mee a ntééda i yé tig yom, ibale bo a nlona nkén mbôô i mbédgé, a nsal yo homa tôbôtô, a mpôôna béé yo. I pes bisélél a mbañ i gwéé bi, bi béna bé bomna biloñ bipe bo pasogoo, nkuleñ, hônd, mpôs. Man Basaa a béé a gwé i yom i le bijéle inyule a bé gwés le loñ yé leg bañ mis ni i gwom bi lôl biloñ bipe. Bijéle bini, nseñ wé i bé i tad loñ mee le i ba bañ nkol u loñ umpe. Jon u tééda le man mee a béé a gwéé i yom i le bijéle inyule a bé gwés a bép woo i tôl le a yé ngwélés.


YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi

mercredi 14 novembre 2007

LISUDA
Hala a yé ngi – masoda. Hala a yé mut mbom be nu jam jéé li nke bé longe to ibale bo ndi a nyôs nyuu i jam. Jon u nog le, mim u njéé u tugne mut mbom be. U nogog ki le, mut mbom be a bada libanga libe i sel.
Ngim mut i nla ba le lisuda li mboñ le a nkwo kékse, a mbana béba libii, a nsomb litôwa li mondo li nke bé longe i ke ni bisu. Mu i njel i nyen mut mbom be jam li nla gwel nye i homa a ntelbe, jam li nla gwel nye ingéda a nhoñol le mam méé ma nke longe.
Lisuda li nla boñ mut le a hoñol le a mbana bé longe niñ ndi i mut a nyi bok mam méé, lisuda li ntéénga bé nye inyule a nyi i homa lisuda li nlôl nye. Hikii jam li gwé ngéda. Lisuda li yé jam li niñ.

YAÔNDE, 03 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi

PIL
Di nla kobol i bug ini ni kal le, hala a yé moni mut a mpôôs mut numpe, ntôñ i bôt i ke ni bisu.
Mut a nla ki pôôs mbôô bijek, bikaat i ke ni bisu. Yak ngim loñ i nla pôôs moni i ke ni bisu.
Kikii mut a nla bé bana mam momasôna, jon pil u yé nseñ inyu i hôla nye i yônôs ngim jam i nlona mahol.
Ingéda ba nyimbe le mut sém a nsaa pil wéé kikii mam ma yé mbogog, i ntén mut nunu u nhoo kôhna kôle.
Ibale bo ndi u nsaa bé pil woñ kikii i nsômbla, hala a yé hison inyule too u mbet, too u nsôs, pil wo i nyégle. Jon u nog le, to u nkap bé, u tjak mapil. U yi le, i nwaa u nyoñ pil, i mut a mpôôs we, a mbat we bibep. Hala wee ngim yom ya hôla nye i témna moni wéé. U je bañ mut pil. Inyu hala nyen u nog le, pil hilo, mut a nje bé wo. Ibale bo ndi boña woñ a nkal le a nwaa sal, le a nlôôha yén péé, too u mbet, too u sôs, wa ke ndigi hilo. Jon i mut a mpôôs a yé a ba a téé bitédéé, i mut a mbat kôle a yé a ôm maboñ hisi.
Yom mut a nlama tjél, liyoñ pil umpe inyu i saa pil u bisu. I ntén mut unu a nyila nkol mut. Yak i loñ i nyoñ pil umpe inyu i saa pil wéé, i nyila nkol.
Mut a nla bana pil le pil mayéga u, le mut numpe a mbôñôl nye longe jam. Hala a nla ba ki nlélém inyu ngim loñ.
A we nu u ñañ lipep lini, b'a u nsaa pil woñ u mayéga ? Kii u ngi bembek ? U yi le u nlama bé je bijek to nyo maog ma loñ i ane we tigale u ba nkol i loñ i. U nuñul bañ biték gwoñ mut a tabé man mee tigale ñôma woñ loñ a ba habé man mee to nkena mbai ligwééne joñ to tison yoñ.Basôgôl boñ
ba nyigle we biték gwap yak we u yigle bon boñ biték bi.
YAÔNDE, 05 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi
MUT A NTÉD LIBIND JÉÉ NYEMEDE

Di nla kobol i ngén ini ni kal le, hala a yé mut a ntéénga nyemede, ndi a hoñlag le a ntéénga mut nurnpe.
Di nla ki kal le mut a yé a nyi i yom i ntéénga nye, i yom a mboñ, i yom a nlama boñ ndi a ngwés bé neebe le nyen a yé njom, nyen a nyi i yom i ntagbe tole nyen a nyi i homa maliga ma yééne i ke ni bisu.
Mut a ngwés habé pot maliga inyule a nkon woñi ndi ki i yéle ba nyil banga mut ingéda mut a mpat koo hiséé.
Ingéda yom i mpémél mut, i mut nunu a nlama bénge ibale bo ndi nyen a nsuu bé i yom i. Jon mut a ôm bañ mut numpe nsohi ni i yom i mpémél nye. A yéñ i yi ibale bo nyen a ntéd bé libind jéé nyemede. Jon u nok le nu man a ba ke i lép, a teege yôi, nye njéé ; i kel a boma toi njéé, i je nye.
Jon mut a waa kal le mut numpe nyen a mboñ nye jam i sém tole jam i kaa ingéda mut nyemede nyen a nyi i jam a mboñ tole i jam li mpémél nye.
lbale bo ndi a nyi bé i jam li a hoo bañ ôm rnut numpe nsohi.
Yôi nyen a kal njéé nye : a njéé kéé, béngba, ibale bo u mbéngba bé, kindba.

YAÔNDE, 21 kondoñ 2007
Nkam Pondi Pondi


BA NLÉBÉL BÉ MBOG DIKÉT DI PÉÉ

Di nla kobol i ngén ini ni kal le, to kinjee jam li ngwel litén joñ tole loñ yoñ, u nlama bé tjôô jo inyule u unup tole ba mpuuwe likaba li bijek, li moni, tole di disi i ke ni bisu.
Kii i yé loñ ? Loñ i yé bôt, biték ni ngwélés. Ingéda mut a nnôgôl matiñ ma loñ yéé, hala a nti nye ngui i gwel mam ma niñ, hala a nti nye bot-ñem le niñ i gwé ngim nseñ. Loñ i mee i bi bana liada ni Hilôlômbi. Jon i mut a nyan loñ tole i mut a ñunbene loñ a nla bé tehe longe inyule hala a nkobla le a nyan Hilôlômbi tole a ñunbene Hilôlômbi. Ndi ki i yé le Hilôlômbi a yé Batuupék ni Bayemlikok. Inyu hala nyen u nog le, mut a yé bôt ; bôt ki ba yé mut. Hala wee mut wada a nla gwal ngandag bôt, ngandag bôt ki, i nti mut kimnga. Inyu hala nyen, ngui ngan i nlôl i nwel.
l jam lini jon li bi tinde bôt ba kôba le ba nlama nôgla. Jon u nog le, Nkana a nhéya bé Nkana numpe tamba i ño. Ingéda bôt ba kôba ndi i pam le mbombog a mbep kena loñ, i mbombog nunu a bé a nidba nyemede.
U tééda le : nôgla i bon ba loñ i mboñ le loñ yap i ba banga loñ, yak i ntén loñ ini i ngwal mimpémba mi bôt, bôt ba yi ni pék. Boñ mam ma nti loñ yoñ lipém. Pot i jam li nti loñ yoñ lipém. Loñ i umul bé mut maboñ hisi. Jon a man mee bégés litén joñ ni loñ yoñ inyule ba nkés bé mbog i ngii mbog. Masoda ni nu a nkil i kokok.

YAÔNDE, 04 matjel 2007
Nkam Pondi Pondi
U NOM MAÉ, U KIT ÑEMB LIBUI

Di nla kobol i ngén ini ni kal le, ibale u lôôha nom i jam, u nsôk ndigi boma ndutu. lnyu hala nyen bôt ba kôba ba béé ba nti mbombog wada hônd kéna inyu ngim ngéda, Inyule i mut a ñadbe ane a ntomb ni i njel ini le a gwé habé pék to yi inyu mahol, inyu longe i ke ni bisu.
Jon u nog le, ñem u nsôgôô bé njéé. Mu i njel i nyen u nog le, batôle ba ntulul bé singi. To u bana la yi to pék, ngim ngéda i mpan le, biyi bipe ni mapék mape bi nlel i gwoñ. .Jon u nog le, nding i njôs bé tjai ditan. Mut a tabé batuupék.
Bôt ba kôba ba bi tehe le ingéda mut a ngwés yom a nwaa bé yo. Jon ane i nlama le i gwé ngim ngéda le sém len, kaa yaani i ke ni bisu tiga le bon ba loñ ba waa i mut a yé i ane. Ane i loñ i tabé jam li bum isoñ inyule liléba mut a ngwés i yom loñ i ngwés ndi a béñék i yom loñ i mbén hala a ntôl bé. l ntén mut ini nyen a yé isañ bon ba loñ.


YAONDE, 03 matôp 2007
Nkam Pondi Poncli
YIGIL
Yigil i yé liyi liké ni liyi sal ni moo moñ. Ndi lelaa mut a nla yi liké ? Kii a nlama boñ?
I yom i ntagbe i pôla malét ni ñudu wéé yon i yé i mbôda bôt.
I yom i ñat bôt inyu maséé map, yon ba nsébél le mbañ.
Yigil i nkôôba ñudu i niñ mbañ u wa lo yaani. Jon i ngéda yigil i nke bé, hala a ngwal pénda.
Liénél li yé jam li, li nkéñ me, jam li, li tuga me, ni mam mem.
Ingéda liénél li mpôôna me ngembe tole maliga, hala a nla ti me lipémba. Inyule mut a nla ndigi ba nyemede ngim, ibale bo biénél bi yé.
Yigil i ñunda we lelaa u nlama yi gwel nyuu yoñ wemede, inyu hala nyen yigil i ñunda we lelaa u nla sal nson inyu je, lelaa u nla tibla ni wemede, lelaa u nla ôô bisélél gwoñ, lelaa u nla bot mbôda. Di nla kal le, yigil i ñunda we lelaa u nla nwas libag li mange. Yigil i nkena we i njel kunde. Kunde i mboñ we le u tep i mam u ntehe nseñ inyu yoñ.
Yigil i nlama ni ba yom i yé we nseñ inyu i yônôs ngôñ yoñ.
Yimbe le, bonge ba mbéna tuk hikii ngéda. Ibale bo ba ntuk béé, we ba nkon tole ngim yom i ntéénga bo.
Ngi neebe liénél li nlôl i woñi, i ngi yi gwel nyuu yoñ wemede.
Limeya liénél, wee u nyi kii i yé liénél, bibôdne bi yigil bi.
U nlama ni jo sañ inyu yémbél liénél. Inyu hala nyen, u nlama ndugi téé ngôñ yoñ ni i mam u tehe le, ma yé we nseñ. Le i yaani to nomaa nu a ñye u laa yônôs ngông yoñ, ndi a ba bé we le bebek.
Yigil i gwé mam. Libisu, liénél li nla lôl i mbog ndombôl. Biénél bipe bi bag we nseñ kikii bo je, liyi hônba kon woñ. Ndi, mbadga i yé le : bimbee biénél bi yé nseñ ? Inyule, u hôya bañ le banga yigil i mbôña ndigi ni mahôla ma bôt bape.

Lelaa u nla nigil ?
Yom i yé nseñ, yon i yé i yi biénél bi yé nseñ inyu i hôla we i ba kunde. Ndi mut a nla bé ba kunde nyetama ibale bo, bôt bé ba libôg ba ta bé kunde.
Ingéda mange a mbep boñ jam, bagwal bé, ba nlama niga nye i kon ison. Hala a mboñ nye le, a nôgda le a ntéénga nyemede.

YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi
B'A MUT A NLA NOG MUT NUMPE ?

Yom di ntehe, yo ini le, to hala kikii manwin ma ntjama ni mbog yosô, bôt ba nôgla bé ngandag. Nog i yé kii ? Mut a nog ni maôô ; Mut a nog hop i mut numpe ;
Nog i ntagbe ki i nôgla ñem, nôgla yi, nôgla maboñog I ke ni bisu.
Yi i yé gwom bi tagbe mahoñol ma mut.
Da tehe kii i nkéñ nôgla ikété bôt ni lelaa nôgla i nla ba ikété bôt.
Ibale bo ndi u nyoñ I eéga i loñ yés, wa ga tehe le, ngim bon ba loñ ba nyan libag li basôgôlsôgôl ni i njel ini le, ba mpot ni boñ mam map kikii Bakana ba Mbenge ba, ba bi énél loñ yés. Inyu yap, bilonge bimam gwobisôna bi nlôl ndigi Bakana. Hindo mut u nla bé yi boñ jam jokijo i mis map.
I mut numpe nunu, a yé mut kikii we, ndi ni yé bôt iba, we ni nye ni nogla bé bibug, biyi binan bi meyna bé to ibale bo ni mpot hop wada. Nye a ngwés ba isi ane i loñ pe, ndi we u ngwés ba kunde.
Jam lipe li yé ki mu le, inwet a mboñ sukulu, yaani a kôhna mambôngi, nson wéé i ti nye bigwel moo. Ni ha, i ti loñ, a nene kikii nwet woñ, we u bag kikii nlimil wéé.

Hala a ñunda bés le yom i nkéñ nôgla hana i yé ngông lipémba.

Nôgla i nia ba ikété bôt ingéda linogol bibug li yé, ingéda ba nyi le ligwé jap li mbog li yé bo nseñ inyu libag jap li bôt ba binam.
Mut a nla nog mut numpe ingéda bôt ba nyi le, ba kôli mabén. Ingéda mut a nyi le a kôli i boñ i mam ma nkon nye ngông ibabé nye i bôk mbén, hanyen a nla nog mut numpe.
Yom u tééda, yo ini le nkwel wés i tihba ndigi ligwé li mbog. Nôgla i tihba mam mape ike ni bisu.

B'A MUT TISON A NLA NOG MUT MBAI ?
Yom di nyi, yo ini le, mut tison a ñhoñol le, nyen a nla niiga mut mbai kii i yé mahol. Ndi, ibale bo, di mbénge ibôdôl hanano 37 ma nwi, di ntehe le, manjel momasôna mut tison a nnoñ inyu mahol, mahol ma nene béé inyule mahol ma mbat ngôôba ni neebe i mut tison ni mut mbai le, ba sôñ ligwé li mbog, le ba jôs liyep ni i bot lihat inyule i yom koñ i lôla i ñunda bés, yon i yé le, di nyi habé mbog basôgôlsôgôl ba bi yigle bés, ndi to mbog Bakana ba Mbenge.

B'A NGWAL A NLA NOG MAN WEE ?
Man ingéda a ngwéé, mut bisu a nla nog a yé nyañ ngwal nye. I nyañ nu, a yé nye mam méé momasôna, malam ni mabe.
Nkéñéé man u mbôdôl yi su i nyañ, a ntehe nye, a nup mis inyu i bénge nyañ. A mbôdôl yi liké li nyañ, moo ma nyañ, njiñ nyañ ni libéé li nyañ. Nkéñéé man u ñee ndigi bé libéé li nyañ, sômbôl yéé i yé le nyañ a gwés nye, a nog ki nye. Manôgla ma, i pôla nyañ bo man a ntip gwal, mon ma nla ti i man nunu bilem ni libag Jéé, ingéda a yila mut. Mange a yé a nañ, le a nyila mange wanda, ngim gwom pe, i mbôdôl kon nye ngông. A nyéñ i ba kunde, a ngwés le, ingéda a yé i ti, bôt ba yi le ngim mut i, i mpot kiki ihéga. A nyéñ i yi ngim mam i, i ntagbe i nin i mut binam. Hanyen u nog bonge bape,ba mbat bagwal bap le, lelaa man a ngwéé?
U mbéna ki tehe le, mange wanda a ngwés a yén i yéé pes nyetama inyu i ôt mahoñol.

I pes i mange munlôm, u yi ni le, muda a

mbôdôl kon nye ngông inyule manum ma nla

bôdôl pam nye.

YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi


B' A NIÑ I GWÉÉ NGIM NSEÑ?

Niñ i yé maboñog monasôna, libag ni mahoñol,ma tihba bés. Jon lihaa, nson, sukulu, gwéha, ndutu,.litug mban, nyemb, ni mam mape bi yé i kété nin.

Nseñ inyu mut i yé kii ?

Nseñ u mpana we i ngim mahee. Mut a ngwés le ibale bo a yé rninkôm, a nla ba kunde i ôô gwom bi, bi yé nye nseñ, gwom bi, bi kon nye ngông inyu niñ yé.

I nla pam le nseñ ni ndoñol i nseñ i niñ ma yé jam jada. Kikii hi éga, mut a nke i sukulu inyu i la sal, inyu i bana nson.

Niñ i gwé ngandag ngobol i nseñ, yom i ntéénga yon i yé le u yé toi mut tole u tabé.

Yom i ntéénga i yé i pôla mahee manson ba nti me kikii bo nson i ingil, me nla neebe mahee ma nson ma, ndi me ba habéme memede tole me tjél.

Ha ika ngéda i, i nga sômbla le me noñ i njel rnemede me ntep, i ya hôla me i yônôs ngông yem.

Kii i mboñ me le, imam me pidnege ma ntjôô me?

Kii i mboñ me le, me bagba i niñ ngandag bôt i pañ yem ba niñ?

B'a metama ma la pei ni i njel niñ ini me ntep ni rnemede? .



YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi
LIBAG LI NGAÑNGAÑ IKÉTÉ MATIBLA

Njiiha i nla heñel libag li minkañ mi ño ndigi wee ba njubus mbôñ ikété nyuu mut.

Ba nlama niiga nkookon liyi gwel nyemede ingéda a nkon.

Inyu bon le u mbôôp,bee gwotama bi kôli bé, ibale bo mahoñol ma ntémb bé we nwee.

Yigil i nhôla le mahoñol mabe ma lona bañ mbuma ikété mbôô woñ.

Jon i yé longe i tehe liada liyé i pôla yigil ni libag li mange, ni liada li yé i pôla gwee bi matibla ni matibla ma njiiha.

Yigil i nhôla mut i yi gwel nyemede ingéda a mbeha kon, inyu i boñ le a yôm bañ.

Liyi i mbee ntéñ kon u nkon, li hôla bee ngañngan a ntiina we, le bi tibil we longe li tiblag. .

Ingéda nyuu yoñ i ngi gwéé libag li mange, nkookon a yé a ba a gwééne ngañngan bôdôl, i bôdôl i neebe kon ngañngan a nléba nye i pam i gwee a ntiina nye.

Yigil i yé nlôm jam inyu boñ le u mbôôp, limbôôp mahoñol ingéda u gwé njiiha, limbôôp i nyuu yoñ ni bee.

U yi ni le, liyoñ gwee ngandag li ngwal ngim kon. Mbôô i kôli ni sañ mut a njo. Mbôô i ñunda libag li hikii mut bisu bi nyemb.Mbôô i ñunda libag li hikii mut ikété mbôda bôt. Jon njôôge i yé ngim yigil inyu mut binam.

Yigil ni mbôô bi nyila hanano gwom bi litug mbañ, gwom bi mbôda bôt ni gwom bi likot masangô.

I ngui i nsôs bôt, i mboñ bo le ba nyi habé, bog mam map ni bomede.

Jon kon i nyila pék i mahoñol, jam ndég bôt i nla ndigi yi.

YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi
NYEMB

Ngi-niñ banga niñ i mboñ we le nyemb i nkônde kôhna we woñi. Ndi nyemb i tabé soso ndutu inyu mut nu a nwas bé le ngéda i tagbe nye.

Nyemb i yé ngim yom ikété niñ. Jon di nlama ti yo ngim ngobol inyu i yi kii i yé nyemb.

Banga niñ i yé le u la ti wemede sesema inyu niñ. Jon mut a nla niñ le niñ yon i kengana nye. Banga niñ i mbat we nu u ngwés niñ le, u nwes biibe. Hala wee, u ngwés niñ ni bôt boñ ba libôg, u ngwés i yom hikii mut a ngwés.

Njel niñ i mpam i nyemb ndi niñ modo i gwéé.

Linwas ngéda i ntagbe hala a yé ngéda i tagbe i i nlona bé ngim mahee.

Liba i ngii niñ, ni i ngii ngéda inyu i semba mbén niñ, hala a yé ñénlag i jam inyu mut, tiga le a ke i ada nkoñ i gwom bi gwé bé niñ. Mut a nlama yi kii i yé le nyemb ni lelaa a nla sem niñ yé.

Mut a nla sem niñ yé le a nla bé ba nkol u mut numpe.Hala a ñunda bés le bibôdne bi kunde bi, hala wee bibôdne bi banga niñ. Lipam i banga niñ li mboñ we le u yi kii i yé le nyemb.U yé u pam ha i homa nu ndi to u yi imbe ntén nyemb wa bana.

Banga niñ i gwéé libag li mbôda bôt, jon like nyemb ngwéé li ngwal ngi-yi gwéha.

Jon u tééda le : like nyemb ngwéé li yé nlélém wé like niñ ngwéé.

NYEMB i ta bé yom u nla bag.

YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi
NDUÑA INYU HOP LIGWÉYAG

Hikii litén li gwé i wé hop tole i hé hilémb. Won ba nyil nye to hee a yé. To ba yik bé nye, ba mpala yi litén jé, ibale a mpot. Jon ndi nla kal le hilémb hi yé litén. Litén li nkeñeb ibale ba pot hop litén li, ba mbôl. Li nsiib, ibale ba pot wo ba ntôl habé. Li ntjé ibale, li pot wo mut a ta habé.

Ibale, man mee a mpot habé hop wé, a yi le bakén ba bôt ba yi habé litén jé.

Man Basaa nu a ntjilis bon i pot hop mee, a nol hop Basaa. A ntuga ki bon bé le, bôt ba yi habé litén ba yé bijô.
Bakén ba bôda ba nlo mabii yag bon bés, ndi ba tjélég pot hop balôm, ba ngwés bé bo to litén jap.

Hop lakii u yé mut, u ngwéé, u nhol, u nañ. Ndég mange i nla bé pot kikii i ñem kété mut. To ñem kété mut, u nla bé pot kikii nkoh paa hala wee nhôlag mut. Mange a nlama nigil hop.Yag ñem kété mut a nlama nigil hop, teele a pam kikii nkoh paa.Yag nkoh paa a nlama ke bisu i singii hop, inyule hop u nañ lôñni bibug bi yondo bi nlôl mahop mape. Kikii ihéga, ibale a bé yi kôgmod inyu litibil lihep yag jôi li quinine a nlama yi, tiga le ba pot jo i kegi yéé a kahal kiñii ño. Hop u njubus ki mut i pôôna ni matén mape. I mut a bi bañ kei yé, a nti nye jôi, jon yag we, wa sébél ndigi inyule we u nla bé oo jôi lipe inyule wen u mbañ bé. Kikii ihéga : matôwa, baskô i ke ni bisu.

Jon hilémb hon liyé mut. Ibale bo, u nyi bé hop, pék u gwé i ño, wa labé lôôs yo bôt bape. U yi bé hop, u nla bé telep i ti u nôôga. Ibale u nyi bé hop to u gwé bimbee bikondo, u nene itéégé mut libai li bôt. I mut a nigil makégél ma hop a bi gwééna, a yig bitja ni bisumble, mambé ni bikuum bi hop, hanyen a nene mpôdôl. A nla ki bana bitel kii bo mbombog, mut maloñ ma nyi, ba tinag ki lipém. Jon i mut a nyaage hop wé ligwéyag, a mboñ le litén jé li yéna, li nene kii lipuuba. Ibale bo, ndi di ntjél pot hop Basaa, hala a boñ bés le da nimis libag li man mee ni ligwéé li mbog Basaa. Hop u mpot, u yé nlam ingéda hala a nhôla we i nog maasoñ. U nlama jo i sañ ini le hop Basaa u wo bañ to ibale bo u nhoñol le wa biba. Ngo, u nlama yi le, mut a nla biba le a kôli ni ndôm tole a biba ngi njom. Ingéda ba mbéb we i ngi njom, u nog bé njôhge ndi maséé inyule u téé sép ni i sañ u njo.

Di nsugus i nkwel ni kal le, hikii man mee a yéñ i pot hop wéé i ligwéyag ni longe lipodog ibabé nye i wonyu tigale a yégle i wang mut. Masôôbe i béé i yoñ ti. Jon Hilôlômbi a bé bé jôñ di a ti Basaa ngim hop. Di sem libua i nol hop Hilôlômbi a bi ti béé, i, i bééga ñañ basôgôlsôgôl, mandutu map ni maséé map, ma mayé i més i boga ni boga.

YAÔNDE, 02 kondoñ 1998
Nkam Pondi Pondi

mercredi 24 octobre 2007

NIGLE

Di nla kobol i bug ini ni kal le, hala a yé mut a nyéñ i boñ i nlélém yom kikii mut numpe. Hala a nla lôô libag li mut numpe, mahoñol ma mut numpe, liniñig li mut numpe, litila to lipodog li mut numpe i ke ni bisu.
Di nla ki kobog i bug ini ni kal le, ingéda u nyi bé bañ ngim yom, tole sal ngim nson tole i boñ ngim jam i ke ni bisu, nyen u nyéñ le u bañ i nlélém yom, u sal i nlélém nson tole u boñ i nlélém jam i ke ni bisu.
Ba nigle i yom i mbôg i ba. Jon u nog le, u yi bé pom pahge, to maô ma ngwo u bénge bé . Nigle i nla ba sukulu i niiga mut i yom i yé longe tole i yom i yé béba. Ba nla nigle liké, hop, mintug, lilok i ké ni bisu.
I yom u nigle i gwel i mbéna bé ba kikii i mut a nyi likenge jéé. Jon u nog le, nigle nigle, a bôk njok kôô. U nogog ki le, mut a nigle bé kôô u ob. Hala wee mut a nlama bé nigle i yom i yé be. Ingéda mut a nigle i yom i yé lam, hala a mboñ nye le a niñ longe niñ yak i mam a ngwel ma nene longe i mis ma bôt. Nigle nlam i mpamna mut le a nla habé yi bagal yom bisu ni i i mpémél nigle. A nyila ngim ndémbél. Bôt bape ba mbôdôl nigle. Ndi hala a ntôl bé. Hala a yé kimasoda.
B'a mut a nla nigle hikii yom tole hikii jam ?

YAÔNDE, 03 biôôm 2007
Nkam Pondi Pondi


NKODA

A nkil i ngi- telepsép. Hala wee mut a mboñ bé jam libe ndi ba bot nye jam. Jon u nog le, u ba bé ni jam, ba bot bé we jam ? Mu i njel i nyen bakéés ba nla bagal ngim hop nkoda. Hala wee ba nkwés ngim mut nkaa ndi ki hala a tabé maliga i pes i mbén inyule i mut nunu ba ñôm nye nsohi yanga tole ba nsoman nye ngi – njom. Hala a nla ki lôl le, mut moni a net nkaa lama. Ngim bôt i mpot habé maliga ndigi le u ti bo bitek.
Yak i pes i nson, ba nla héya mut i nson i ngi-njom tole ba ntjél saa nye inyu nson a nsal. Hala a nla ki nene ingéda mut a nsal ndi mut numpe a lo a bumbul. Jon u nog le, bana ba hem toñ, bape ba humbul mamañ ?
I yé longe le i mut a nog ndutu ni yom yé, nyen a kôli ni nsaa tigale a nyangap. Nkoda i nla lona ndôñ mahéñha le matjél ma kuba, le bôt ba nolna bo ni bo.
Yom di nyi yo ini le, nkoda i tabé yom ibale bo ndi u nla hôya ho.



YAÔNDE, 17 biôôm 2007
Nkam PONDI PONDI

LIBÉHBA

Hala a yé bitandi tole bandéénga ba ba édi tole ba nkiha ntôñ. Ingéda i nyen ba nkal le libéhba. Hala wee yom yada i yé bisu, ini pe i noñog. Wee yom yada i noñ i bisu tole i nlo i mbus i bisu. Kikii ihéga pa ni sogoo. Jon u nog le, pa i nke bé le sogoo i yégle. Nlélém ki nyen u gwé mbôba jala ni nkônôs. Di mpot hala ingéda munlôm a nkiha ni muda ikété sép.
Libaba li mpôôna ni i bug ini le libéhba ndi li ngwélaha ingéda ngaba bum.


YAÔNDE, 16 biôôm 2007
Nkam PONDI पोंदी


DILO

Ngwa njangumba = Lundi
Ngwa um = Mardi
Ngwa ngé = Mercredi
Ngwa mbog = Jeudi
Ngwa koo = Vendredi
Ngwa jôn = Samedi
Ngwa noi = Dimanche


SÔÑ

Kondoñ = Janvier
Matjel = Février
Matumb = Mars
Matôp = Avril
Mpuye = Mai
Hilônde = Juin
Njéba = Juillet
Hikañ = Août
Dipos = Septembre
Biôôm = Octobre
Maye sép = Novembre
Libui li ñyéé = Décembre


YAÔNDE, 22 biôôm 2007
Nkam PONDI PONDI


NJÉÉ


Mbondo njéé = lion
Mpeg maleñ = léopard
Hibaa hi njéé = panthère
Makuga njéé = guépard
Yéñbak = tigre
Nkwaha njéé = chat-tigre
Mban = libél li njéé = hala a yé litam li e li nti
njéé makénd ma nyai.

Yéñbak i nkagla bé i njéé = le tigre ne chante
pas sa tigritude.


YAÔNDE, 22 biôôm 2007
Nkam PONDI PONDI

dimanche 21 octobre 2007

YI MBOGOG I NIŇ BILEM


Hala a yé pand i yi mbogog i niň i i nigil mambén ma nlôôs bilem bi nlôl i nkaň bi gwom bi niň ni libag li gwom bi nkena i jam li. Poga i yé cellule. Yi mbogog i niň i yé biologie.
Yoyoma i poga yon i ane ni unda ngim lem. Jon u gwé yoyoma i poga i i nene hikii ngéda yon ba nsébél le gène dominant ni yoyoma i poga i i yé ngélé ibaa i poga yon ba nsébél le gène récessif.
Yoyoma i poga i nlôl i yom i poga ba nsébél le chromosome. Yom i poga i nnene i maň ingéda poga i kéba, yon i nnit yoyoma i poga.
Poga i gwal (mangôdô ma manum tole litjee li muda) maň wéé i gwé n yom i poga ki i yé le bini bipoga bi nyuu bi gwé 2n gwom bipoga. Yom poga i gwal ba nsébél yo le gamète. Ingéda man a ngwéé a gwéé pes bilem bi isaň ni pes bilem bi nyaň. I man nunu ingéda yak nye a gwal i wéé man, man wéé a bana pes bilem bi isaň a ngwal nye ni pes bilem bi nyaň ngwal nye i ke ni bisu. Munlôm a gwé yom i poga ba nsébél xy, muda a gwé yom i poga ba nsébél xx. Ngim bôt i ngwéé le ba ňap, bape ba ngwéé ni tjôň di nlet, bape ki ba nhoo bana lisaha i ke ni bisu. Hala a nlôl i nkaň. Hala wee lem i nlôl i gwal Jon u nog le, man ka bibaba (bikoo) kikii nyaň. Semkwep hikii yom i nniň i gwé ngim lem (bôt kii binuga kii bie).
Yi mbogog i niň bilem i nla hôla le bôt ba matibla ba nigil ni yi tibil ngim makon. Ntôň i yoyoma i poga i ngim poga i gwal i nsébla le génome. Ntôň i yoyoma i poga i mut i nsébla le génotype tole génome humain. Jon yéň ndi wa léba ndi wa ba habé nkol mut.



Yaônde, 20 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI

B'A NIŇ I MUT I YÉ NTÉYAK TOLE MUT NYEMEDE A NLA KENA NIŇ YÉÉ?

I yom i niň i gwé malép, i nyét ndi i hébék. Mut a niň inyule a gwé i gwom biaa bini bi yé ntilga i ngii. Niň i nlôl hee? Yom di nyi yo ini le mut to bihégél ba nti niň ndi ba mbot bé niň. Jon dilo di niň di mut di nlo ndi bi nke; njee a nyi inyu kii hala a mbôňa? Hikii yom i ntagbe kikii malép ma mpam hisi ndi ma kahal kuli. Mut a nla bé gwel malép le ma pam habaň.

Yom i yé ntéyak yo ini le i yom i niň i nwo. Jon i yom i yé ntéyak inyu niň i mut yon i yé le mut a nwo. Mut a nsemba bé nyemb. Jon u nok le, u pot u wo, u pot bé ki u wo. To imbee yom i nla nol mut. Jon u nok le, u yé u wo bé kii, wee u nwo béé ? Jon ibale bo ndi u nyi le ngim yom i nla nol we, u telep baň bisu bi yom i ni kal le ngéda nyemb yem i yé ngi kola. Bo kembee i nkogoo bé, yakle u ha nye hinoo i nyo?

Mut a ke baň hilo ngim yé niň inyule a ňemel. Hala wee mut a nlama sal inyu i boň le a niň longe. Mut a nlama gwélél mam i ngeň. Jon u nok le, bemnga bemnga a nteg bé yila mbom i hitjo. Mut a nlama kôhle ndég ni ndég, hanyen a ntek bé yônôs ngôlô. Jon u nok le, boda boda mbee baň. Semkwep mut a nla kena niň yéé ibale bo ndi a yé mut suhul nyuu, mut maliga, mut a gwé soňnda, mut a gwé mban ni mut a yé mbogog.

A man mee u nla kena niň yoň ibale bo ndi u nkonde ki i mam mana le: u je baň bijek, u nyo baň maog ma loň i ane we tiga le u ba nkol i loň i ; u nuňul baň biték gwo mut a tabé man mee ; munlôm a haba baň mbod muda yak muda a haba baň mbod munlôm

Yaônde, 06 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI



ANE I MAKIÑ
I ane ini i nhékda le mingwélés mi bôt mi nkit bobasôna mam ma loñ. Hala a nkobla le nson i ane i nla lôl i nteba tole lileñ mbañ. Mingwélés mi bôt mini mi bé ke biboma gwobisôna i ti mahoñol ni i kit mam.

I ngéda u nke i nteba, hala a nkobla ki le u nwéhél sômbôl yoñ i mut u ntep. I bôt ba ntéba, ba nla tjél noñ i mam ba mbôñ i hônd i nteba. Ba nla bôk mbén ni noñ manjel ma tabé manjel ma ane i makiñ.

Yom linômôl i jam li nniiga bés, yo ini le, ane makiñ i i nkiha bé ni ane i makiñ i likot masangô ni ane i makiñ i ligwé li mbog i nhôla bé yom.

Ane i makiñ i nla ndigi niñ i ngéda i ane ini i nneebe pééna. Litén li ngwés bé tjé li gwé ngim nlôñ ni i bap baôma ba loñ ba ba nyiba ni loñ yosôna ni nkoñ hisi. I loñ i gwé ndigi nlôñ wada i nhol bé inyule wada a kol mbada, ibaa ba kol nhôôlag. Jon banga ane i makiñ i nlama bôdôl i mbai yoñ ligwééne, i tison u niñil, i loñ yoñ i ke ni bisu. Inyule i mbadga bôt ba mbat i bôdôl bibéé yon i yé kii i yé ane? Njee a gwé ane? A nyoñ la ane? A mbôñôl la yo? A ngwés le ane yéé i ba laa?

I len ini, banga ane i yé ane i yé ane i likot masangô. Jon u nog le, sudman a ñee bé nwa. Ba ntep bé iyeba i mut. Jon u nog le, mut moni a net nkaa u lama. Yak loñ i ngwés bi lôs bibôt. Jon man munlôm mbénd hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes. Minhat mi bôt mi mbôl béé ndi bon ba bak ba annge nkoñ hisi i bôdôl bibôdle.

Yaônde, 15 hikañ 2004
Nkam PONDI PONDI


NTEBA
Iloa basôgôlsôgôl ba bé yi i yom ini le nteba. Inyu i boñ le u ba mbombog, loñ i bé i tep mut nu a téésép, mut nu a nke bé maaisañ to manyañ njôñ, mut nu a mbagal mahop ikété telepsép, mut nu a njôp bé i jimb libe i ke ni bisu.

Nteba i tabé yom i yé tjagatjaga. Nteba i yé yom i yé mbogok. Jon ngim mbén i mbok nteba baôma ba nson, i mbok nteba bakena hikuu hi biloya, bakena hikuu hi babañ bee, ngim mbén i mbok nteba i baôma ba loñ, nteba i nkena loñ i ke ni bisu.

Mbén i nteba i nkal ndugi bo njee ba nla ke i nteba ni i bet ba nlama ti mbagi nteba; bo njee ba kôli i ti jôi jap le ba tep bo; bo njee ba nla soman le nteba i ntagbe bé longe i ke ni bisu.

Mbén i nteba i nkal i homa nteba i nlama tagbene ni i ngéda; mbén i nteba i nkal libim li makiñ u nlama kôhna inyu i boñ le ba kal le u nnet nteba tole u nkwo nteba i ke ni bisu.

U tééda ni le, nteba i yé yom i ntéé mam ikété loñ, jon banga man loñ nu a ngwés mahol ma loñ yéé, a nlama ke i nteba ibale bo a kôli i ke i nteba.

Ingéda u nnet nteba ikété mapubi momasôna hala a nti we makénd le u sal longe nson. Hala a yé ki masoda inyule kiñ yoñ ñem i nkéés bé we ibale bo ndi u yé mut a nyi wonyuu. Ndi b'a hala a ntôl dilo tini? Inyule ba nyil banga mut ingéda a nnip bé nteba. Ngwélés a mbôk bé mbén nteba.

Yaônde, 28 matôp 2004
Nkam PONDI PONDI
BITEK
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé liboñok li mut inyu i kôhna yom manjel ma tébé sép. I mut nunu a nla ti mut numpe moni, bigwel moo i ke ni bisu. Mu i njel i nyen u nog le, mut moni a net nkaa nlama. Jon mut a nla tek inyu i net nkaa, inyu i net kékse, inyu i pam i mog, inyu i bana nson i ke ni bisu. I homa litjél kena mam i telepsép, hanyen bitek bi ngwéé.

Niñ mut a nniñ i nla boñ nye le a nneebe yoñ bitek tole a nneebe ti bitek. Hala wee ingéda ngim bon ba loñ i nhoñol le bitek gwon bi nyila mbén, hanyen moni mi nene longe to ibale bo mi yé moni mi wip. Ibale bo ba ane loñ ba njôs bé bitek, mahol ma nla habé ba inyule minloñ mi nséla bé longe, bisukulu bi ñôña bé kikii i nsômbla nlélém ni mandap ma matibla.

Bakéés ba mbagal habé mahop i njel mbagisép, bôt ba mbégés habé mbén, nteba i ntagbe bé ikété mapubi yak banga ane i makiñ i nla bé ba. Nson wokiwo i nséla bé longe. Semkwep, jam jokijo li nke bé longe. Mut a nlama bé ti to yoñ bitek. I mut a mboñ i ntén jam lini, a kôli ni soso mog.

Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI

BÉDHANA
I bug ini i nlôl i bug ini le bédés. Hala wee yom i yé isi ndi u mbédés yo i ngii. Jon mut a nla bédés kiñ, ndap, njegi, nkus, mut numpe, niñ yéé i ke ni bisu.

Mut a nla ki bédés libag jéé lilam hala wee ingéda a mboñ ihôha, a nkodol liboñog jéé. I mut a mbédhana, a yé mut telepsép, a mpot maliga, a nkôp nsañ, a yi bok mam méé ma niñ i ke ni bisu.

I mut a gwé nledek ño, mut ngôk i ke ni bisu a mbédhana bé. Jon béba kai u kit bañ wo ndi u nup wo.

Hilôlômbi a nkit le i mut a bédhana tole i nloñ i ya bédhana yomede ya sôs. Jon mut a bédés bañ nyemede tigale a sôs. Ingéda Hilôlômbi a nkit le a mbédés mut, i mut nunu mam méé ma niñ, ma nke longe, ma nhol ndigi hol ni hol, a nyémbél baoo béé i ke ni bisu. Hilôlômbi a nla kit le a mbédés ngim mut, to litén, to ngim loñ. Hala a yé kimasoda.

Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.


NDÔÑ MAHÉÑHA
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mahéñha ma ngim ane. I jam lini li nhoo gwéla ni ikété nyéiha. Manola ma yé ma ba le bôt ba nol bôt bape inyu i kadal ane. I bôt ba mboñ i jam lini ba ngwés lona ane ipe i i nkôm nlômbi ane mbus. Semkwep di nla kal le ndôñ mahéñha i mbok dikuu di ane di mondo di loñ tole i nheñel makeneg ma dikuu di ane loñ.

Ndôñ mahéñha i nla ki tihba mbog likot masangô, mbog mbôda bôt, mahoñol ma loñ, libag li bôt, nson likenge, liôô ngim yom, nson i ingil i ke ni bisu. Semkwep libogog li niñ.

Yom di nyi yo ini le ingéda loñ i nkon habé ane woñi wee loñ i ñee ane ipe.

Kii i mboñ le ndôñ mahéñha i ba? B'a ndôñ mahéñha i yé nseñ? B'a ndôñ mahéñha i nol i bôt ba nlona yo? B'a ndôñ mahéñha i ntibil mam?

I ndôñ mahéñha i nkôp matjel i tabé longe. Jon ndôñ mahéñha i nlama ke ni yi ni pék.
Yaônde, 24 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
LITI MAÔÑ
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé nene i yimbne, nene i yom, tole nene i ntôñ i yom. Mahoñol ma mut mon ma ôô i jam li le litibil nôôga ni yiba. Kikii i héga di gwé liti maôñ li nom, li mbagi sép tole telepsép i ke ni bisu.

Nseñ i liti maôn i yé i sélés boña le mut a bana yi inyu i niñ longe niñ, inyu i yi bok niñ yéé ni mam ma niñ. Jon u nla bana liti maôñ linômôl i jam, liti maôñ liôô ngim yom i ke ni bisu.

Liti maôñ li ntinde mut le a ba bañ mut yengi ni i njel ini le a nyéñ kii i nla ba nseñ inyu niñ i mut i pes i mbu to i pes i gwel nson. Jon u nog le, u sañak u wo, mut a nol bé we. Mut a nla bé tek i ntôô jam ibale a mbôk bé le a ti wo maôñ. A bana mban ni yi i boñ i jam li. U yéñ le yak we jôi joñ li yékle kikii mut a njubus mahol i ngim ntjep i niñ i mut. I mut a nyi hes liti maôñ nyen a ñane.


Yaônde, 29 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.



B'A LINGWÉLÉS LI NLÔÔ I BÉGÉS MBÉN TOLE I BÔK MBÉN?



Di nla kobol i bug ini le lingwélés ni kal le hala a nlôl ligwé li mut, le nyañ to isañ ba bi lôl bé ipes libii (hala wee nkol). Ngwélés a yé man ñem nkoñ. To ingéda kôba, di nyi le ngim biloñ i bé ane biloñ bipe. Mut a nla bé ba ngwélés ibale bo loñ yéé i tabé ngwélés.

Di nla kobol i bug ini le mbén ni kal le hala a yé litiñ li li yé ntilga, li li mbénge bôt bobasôna ndi li bag ki inyu ngéda yosôna. Bôt ba nla bé niñ ibale bo mbén itabé. Nseñ i mbén i yé i bok niñ i mut.

Ngwélés a nke bé bisume, a njôp bé i jimb li manola, a mpot bé nkoda i ke ni bisu tigale a nimis libag jéé li ngwélés. Hala wee a mbôk mbén. Jon u nogle, ñyéé u nlel bé i yañan ngaa. Ngwélés a ta bé mut yengi. Nyen a nyi le kel i ñye le a nlama ke i nson, inyule i loñ i nsal bé to i i mbégés bé ngeñ i nhol bé.

Mut a ngwés le a niñ longe. Mut a nyéñ le ibale bo ndi a yé minkôm, a ba kunde. I mbén i ntuga nye i ba ngwélés, a nyéñ i bôk yo inyu i bambal lingwélés jéé. Jon mut a nla bôk mbén ibale bo i mbén i i nkéñ nye lingwélés jéé. I loñ i ngwés ba kunde i nlama bañ jôl gwét kéñi i ibot.

Masoda ni nu a nkil i kokok.


Yaônde, 23 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI.








NDIIMBA NTEBA
Di nla kobol i ño bug ini ni kal le, ingéda nteba u ntagbe, i nwet a nlama ti mbagi,a
ntehe le i nteba ini i ntagbe bé ikété mapubi, hanyen a nkal le bôt ba ntémb ki ke i
nteba inyule ngim bôt i mbôk mbén nteba. Inyu kii? Lelaa? Jon ba nlama tiimba nteba
inyu ngim litén, bakena ngim nson i ke ni bisu. Libôk mbén i nteba likôli ni kokse i mog, i bôdôl sôñ yada i ke i nwi imaa. Ibale bo ndi u yé mut nsélél ngomin, mog mi mbôdôl i nwi wada i pam nwi mintan. B'a i mut a nip nteba a kôli i ke i ndiimba nteba?
Bikéhene bi loñ bi bi bénge nteba baôma ba loñ, bi nkit le SDF bon ba net nteba i Santa, RDPC bon ba net nteba i Wum dilo 09 hikañ 2007 inyu nteba i bi tagbe dilo 22 njéba 2007. Nlélém bikéhene bi, bi mbagal le nteba i ntiimba i Wouri likôl, i Moungo nwel mbog, i Haut Nkam, i Mayo Tsanaga ño mbog ni i Nyong -et-Kéllé. B'a hala a tabé wonyu inyu bon ba mee le nteba i ntiimba ba i Nyong et Kéllé inyule mut wada a bannga bikaat bi nteba biba, to biaa ndi a ntep ba homa baa to ina? Bakén ba bôt ba bag i ntilbaga i kôntô nteba ki ba nsal bé i Nyong et Kéllé ndi to gwéénege i ke ni bisu? B'a i mam mana ma ngwéla inyule bitek gwon bi nyila mbén?
B'a nlôñ wada i nla kena loñ? Nteba i ntip tagbe i loñ i Pulasi. Nkena loñ i Pulasi nu mondo a nneebe nlôñ ipe le i bana 20 baôma ba loñ inyu i boñ le bobasôna ba ane loñ yap. Inyu kii a mboñ hala?
B'a bon ba mee ba Sanaga maritime ni ba Nkam ba kôhna minloñ ibôdôl nu ba nkiha ni nlôñ i ndômbôl i hié hanano a yé nwi mitan? B'a lisal to liséñ nloñ li yé jam li ñôma loñ? B'a i nwel mbog i Kamalun minloñ mi yé nséñék? B'a mambai momasôna ma gwé malép, bisukulu, bidokta i ke ni bisu i nwel mbog?
B'a mut nye a yi ki le ngim litén i yé le Ngwanya? B'a minloñ mi yé nsalak i pes i Ngwanya? B'a mambai ma Ngwanya ma gwé malép, mapubi, mandap ma matibla, bisukulu i ke ni bisu?
B'a litén li li gwé bé i wé nlôñ ni i béé baôma ba loñ li ntjé? B'a i loñ Kamalun i len ini njee a nnek le ngim litén i yé le Ngrafi, Baamun, Bahusa, Bule inyule matén mana ma gwé i wap nlôñ ni i bap baôma ba loñ?
B'a mut wada a nla ane bikéhene bi bi bagal nteba baôma ba loñ le bikéhene bini bi bagal ndigi le a net nkaa? B'a bikéhene bini bi tabé kunde?
B'a man mee a gwé bé ngim lem le ingéda a mbana masoda le ntôô wéé man wada, nson wéé nlam i nyiba ni loñ Kamalun ni nkoñ hisi hanyen man mee a nyéñ le a nol nye? B'a hala bé nyen man mee a bi nol Mpôdôl? B'a i mbus nyemb i ntôô wéé man, hanyen man mee a yé a ye kikii kel ni yi le a bag a gwé ntôô man? Man mee a gwé ki i mbee banga tel i nson i loñ Kamalun? Inyu kii?
B'a bon ba mee ba ba gwé bitel ba nyoñ bonge bañen i nson? B'a banga mahol ma litén li mee ma nlôô bé i bana bigwel moo (banque) ni bonge ba mee ba ba ke bisukulu bi niiga bo i sal ni bomede ni i bana mambôgi ma ma nlona mahol kikii biloñ bi Asia? Man mee a mbañ habé yom yokiyo inyu niñ yéé. Inyu kii?
Ø Yom ya boñ le nteba u wa ba ki i Nyong et Kéllé i bana mbaaba, yon i yé le i bôt ba gwé bikaat bi nteba bina to bôô, môi map ma ngi yii i kôntô nteba yak i bôt ba nsal bé i Nyong et Kéllé to ba ba tabé bet loñ. I nwet a ñaña nteba a nlama tibil i jam lini, inyu i boñ le banga ane i makiñi ba i Nyong et Kéllé kikii bikéhene bi mbagal, tigale i yom i ba i ndap kôp yon i ba ndap bilolo. Nteba u tabé matjañ. Ibale bôt ba ngi nuñlag bomede i 500 francs, jam loñ mee i tjél ibôdôl kôba, ane i makiñ i nla bé ba i Nyong et Kéllé.
Lép u ba kenek bañ nkoda, bo ba ep ba ba bé? Ndi ki minkongo mi kalag le
nyoo bé, nyoo bé.
Yaônde, 10 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI



NUT I LAAKÔP I BOÑA NI I POÑOS NKAK



Boña ni poños nkak ba yé nhôôbaga ni laakôp. I laakôp ini i yé mintén miaa. U gwé laakôp i mbégdé i i nlet i nlel bini bibaa. Ba nsébél yo le dure-mère. I ñem kété u gwé laakôp i mpôna ndes libôblaga ba nsébél le arachnoïde ndi u gwé ki laakôp ba nsébél le pie-mère.

Ingéda dimamana dipoga di niñ di njôp i laakôp i boña to i laakôp i poños nkak, laakôp i nnut. Mut a mbôdôl lo bilôô, a nye bahal, ño u nsii nye ndigi wee i nlo bôô, a nnog njôhge i bôbôg ni i joo.

Ba nlama pala kena i mut nunu i ndap matibla tigale dimamana dipoga di niñ di njôp matjél, wee nyemb i nkoode. I mut nunu a nlama yén i ndap matibla le a kôhna bee bi njôs i kon unu.

U nla semba i kon unu ibale bo ndi u kepba.






Yaônde, 01 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI




B'A MUT A NLA SAS NGÉDA KÔBA?

I yom i mboñ we le u nyi le mut sém nunu tole mut kaa nunu, i yé le ñañ u niñ yap, i bôt bana bo iba ba ñañal. Ingéda mut a nla añal ñañ u niñ yéé, hala a nkobla le i mut nunu a ntééda i mam ma bi tagbe. Hala wee mam ma kôba a ngi yik mo. U nyi libag li mut, ni yét i mut, ingéda mut a ntééda mam ma kôba i boña wéé.
Kii i nla boñ le mut a sas ngéda kôba? Ingéda mut numpe tole biloñ bipe bi ngwés ane mut, le i mut nunu a nôgôl ndigi i mam ba nkal nye, nyen i mut numpe tole biloñ bipe bi nyéñ i sas ngéda kôba. I jam lini, li mbôña ni i njel ini le: ibale bo ndi ba ngwel we le u yé i moo ma bipadison, bipadison bini bi nla bép we ni nyuu yosôna kikii ihéga, inyu i boñ le u nneebe le u mbôk mbén.
Loñ yoñ i nla kit le i nti habé mahôla inyu i bôt ba kôli ni mo. Loñ yoñ i nneebe i sélés bôt i ngi-saa. Loñ yoñ i nuñul bi ingil, bôt ba nimlak minson, bape to tehe minson ba nla habé tehe. Loñ yoñ i nneebe le tas i hôla minhat mi bôt. Loñ yoñ i nneebe habé pééna makiñ ikété mapubi ni telepsép. Loñ i nhôla i yumus mboda ba mbot ni manjel mana le, lihôô maog, liôt banga, libénge bititii bi bôt ba minso mi nyuu maboñog mabe, lihôlôs bitek i ke ni bisu.
Inyu i boñ le bôt ba nneebe i mam mana, i nsômbla le masangô ma loñ ma nke habé longe, le loñ i njôp i koñ lôla. I nsômbla le bon ba loñ ba kon woñi, le ba nyi habé kikii kel i ñye ndi to ba ntehe le loñ yap i nla habé boñ i mam ma kôli. I jam lini li nla bôña ingéda ngwo i ntéé ngôi. I sap nunu a ntômla liaa, a nla lôl biloñ bipe le gwon bi téé bé ha i tel i kikii ihéga tole hala a nla lôl le tjiimbe i kédna ni nsul.
Nseñ i nson unu i yéle bôt ba jés bañ boña wap, le bôt ba hôya libag jap, le bôt ba bane isi bitédél gwap ike ni bisu.
Ane i makiñ i ñane i nwet a ntéba le a ôt sitok ni i bôt ba ntep nye kikii yom bisu. Loñ yon i nlama kit too i bet ba ntéba ba nyi kena mam ma loñ. Jon ibale i bôt ba ngwés le loñ i tep bo ndi ba unda bé dipa tjap le mbog i nkwo, mbog ya nyodi, wee i bôt bana ba yé minhômôg.
Jon man mee a nyila mut yengi ipes mahoñol ni ipes bibôñôl, ni mut a mbégés bé ngeñ ike ni bisu. Man mee a mbañ habé yom yokiyo i yé nseñ inyu niñ yéé. A nyi habé le, a nlama bé je to nyo maog ma loñ i ane nye. A nhôya le, a nlama bé nuñul biték gwé mut a tabé man mee. A nyi habé le, munlôm a nlama bé haba mbod muda yak muda a nlama bé haba mbod munlôm. Yom ngandag bon ba mee ba nigil, ndigi niñ bitek i ke ni bisu.


Yaônde, 14 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI
YIG

I bug ini i nlôl i bug ini le yigle. Hala we mut a bag a gwé yom, nye a wo, i yom i, yo i yégle. I bug i le yig, i nlôl ki i bug ini le yig-le. Hala we i yé toi hala, i yé toi ntiig hala, hala toi.
Jon i wenu, u nyégle ini bum, u nlama yégla yig. Ndi yégla yig mut wee kii? Kii u nlama boñ? Yom di nyi, yo ini le, yig mut, i yé mut a nkôhna ndutu inyule a mbagla ni i mut a gwéhég. Ingéda mut a yé ikété ndutu, yom a nyéñ, i yé mapôhda ma bôt bé ba lihaa ni mahôla map i hôgbaha nye ñem. Di nyi le, yig munlôm i yé, yig muda i bag ki. Yom di ntehe hanano, yon i yé le, nyemb i ntihba bonge ba wanda ngandag i lel mihôôlag mi bôt. I jam li, li mboñ le, u mbéna tehe yig muda to yig munlôm i yii wanda le to 40 ma nwi i mpamnaga bé.
Man mee a nyiba ni bilem bini basôgôlsôgôl ba bi yigle nye le: gwéha, maliga ni ômsiñ. Muda Basaa a yibga ni bilem bini le: a nlama ba isi nlôm, a nôglag nye.

JAM INYUU YIG MUNLÔM

Ingéda muda a nhoo wo, bakil ba nti nlôm, muda numpe ingéda manôgla ma yé i pôla mahaa mo imaa.
Ingéda i muda a nwo, a nyég bon, bakil ba nti nlôm muda numpe inyu i néñés i bon ba.
Kikii basôgôlsôgôl ba ntehe i jam li, jon ba bikal le, i mut a mbii nwa wada, wee a yé nkol mut inyule i kel nwa a nwo, i munlôm nu a ntémb nkol mut ni i njel ini le nyemede nyen a gwé le a lamb, a ap malép iké ni bisu.

JAM INYUU YIG MUDA

Numan nye mange le: di ba di podog minjôha di tagbe i banga mam. Nye kikii isoñ a nwo, njee a nyégla nyuñ?
Muda a yé yom i loñ, nyen a nyi libôngô li man. Libôngô li man lini, li yé nson i loñ, wee nson i mahol. Jon muda a yé nkus u singi, le u kôs wee yag lôg isoñ i ntohi. Jon i yé i loñ mee le, ibale bo ndi muda a nyégle yig, ndi nlôm a nwo, a yég manyañ nu mbus a yé ngi-bii i wéé nu nwa ibale bo ndi manôgla ma bag. Iloa a bé le, i mut a nwo ndi a yég yig muda, manyañ nyen a mbii i yig i, too manyañ nu mbus, too manyañ nu mañ. Ibale bo ndi i mut a nwo a bag bé a gwé manyañ nu mbus to nu mañ, isañ nyen a nyégla i yig muda i, i wéé nu nwa.
Yom bôt ba nlama yi, yo ini le, i yé énlag le, i yig muda i nyégle i bum, bôt ba bum i, ba nlama tééda nye ni bon béé inyule matiñ ma loñ ma. Jon man mee a bi kéné ngén le: linyañ li yé matat ma ntômba. Inyu hala nyen, ingéda kôba, i béé ibale i mut a nyégla yig nyen ba kidil hilénga. We nyen a nyégla yig muda i. Ndi i béé iba kile, ibale bo i yig muda i, i nyégla binéñha bi bon, a nkit hilénga inyu man wé nu munlôm wada.
Jon ingéda kôba, muda a bé a kee libii, a bé yeñ le muda mu litén jéé, a loo libii balôm béé. Bi yé bi wo, bi gwañna pok yada.
Jon u nog ki le, kekeñ i mpag bé nwet. Hala wee isoñ a wo u yégla, manyuñ a wo u yégla, biyégla bi mpag bé nwet.

Yaônde, 02 kondoñ1998
Nkam PONDI PONDI
MAMBÉN MA LOÑ MEE





1)- U nol bañ;
2)- Mut a nlaana bé ñôô;
3)- Mut a nha bé i wañan man i kat;
4)- Mut a nkit bé mom i nkok;
5)- Mut a nkit bé minkañ mie mi senda hikôwa ndi to bon bae;
6)- Mut a ñyo bé nkok i nkoñ u mbombog;
7)- Mut a nha bé mbôñ maog, to nyil to i séé maog;
8)- Mut a mbép bé isañ, to nyañ to mut a yé nye mañ;
9)- U laana bañ nwa isoñ to nwa manyuñ nu bisu;
10)- Mut a nkit bé mbombog hop ndi to i pénda nye;
11)- Mut a ñyek bé lép;
12)- Mut a ntondi bé njéé to nuga be yokiyo;
13)- Mut a nkit bé tjandi, to minlop to pésa;
14)- Mut a nkéés bé bagwal bé;
15)- Mut a nlama bé ha man mut numpe hu;
16)- Mut a ntiñil bé môngô ni béba ñem;
17)- Mut a mbôlôs bé nuga lilôm;
18)- Mut a nnup bé bebela;
19)- Mut a mbôk bé bémba kembee;
20)- Mut a nkop bé mbog to bambal yo, ibale bo mut a bi nol mut litén jéé, bo ngi ôm tuk i gwét;
21)- Man ngond a nkop bé mbog.


YAÔNDE,17 dipos 2007
Nkam PONDI PONDI
NGÔÑ


Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé ñem u mut i tinde nye i bana ngim yom tole i boñ ngim yom. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le, nyuu mut i nla tinde mut i boñ ngim yom.

Ngôñ i yé ngandag mintén. Ngôñ je i yé, ngôñ malal i yé, ngôñ i bana ndap liyééne i yé, ngôñ i banba le ba oo ba boñ bañ we jam libe jokijo, ngôñ i gwel nson, ngôñ i ke liké, ngôñ i bana mahoñol malam, ngôñ mahoñol mabe, ngôñ i bii nwa, ngôñ i bana mbôda, ngôñ i ba ngwélés, ngôñ i kobol bieem, ngôñ i somb matôwa, ngôñ i tjo matai i ke ni bisu.

Mut a nla bé yônôs ngôñ yé yosôna. Jon u nog le, nsuhlaga nye: ñem u yé me mpeha, ndi manye mon ma tabé. Hala wee ngôñ i yé me i boñ jam, ndi ngap yon i tabé. Jon u bana bañ ngôñ ni i yom u nyi le u kôli bé ni yo.

Inyu i boñ le ngôñ i yon mut, i nsômbla le a bana mban ni ômsiñ. Ngôñ i nla ki yon mut ibale bo ndi a nyi gwel nyemede.

I mut a gwé ngôñ ni yom, a yi le, a nlama yi kit mam inyu i yônôs ngôñ yéé. A nlama nwas biyôglô bi mam.

Banga ngôñ i nnene ni i mut a nheg mam, i mut a helel niñ yéé ni mahoñol ma ngwéé ni nyemede.

YAÔNDE, 17 dipos 2007
Nkam PONDI PONDI
NGAMA

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a ntémb mut numpe i mbus, i jam a mboñ tole i hop a mpot.

Ndi dilo tjés tini, mut a mbéna témb mut numpe i mbus ingéda a mboñ to pot mam ma tabé sép. I ngama ini yon i tabé longe.

I mut a mboñ i jam lini, hala a nla lôl le a ngwés bé nimis tel yé i nson, tole a nyoñ bitek tole nyemede a nla gwiya ibale bo ba nke i wan longe liwanak i ke ni bisu.

Ngama i mboñ mut le a tabé mut telepsép. Jon u nog le, to me je mbiñmbiñ, to me je mbañmbañ, me yé ndigi nkol u Mamug ma Njambe.

Ngama i nlona yubda ikété niñ i bôt ni i njel ini le mapubi ma nene habé ingéda jam li nlama pôda tole ingéda jam li nkwo.



YAÔNDE, 19 DIPOS 2007
Nkam PONDI PONDI



BISOL


Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé bipôdôl bi mpémél i nyo, bi bi yan mut numpe, bi bi nti bé mut numpe lipém i ke ni bisu. Jon u nog le, kidig ño a kal muda: nye nyo woñ won wa nôhla we. Hala wee mut a nlama yi bibug a mpémés i nyo wé, tigale bipôdôl gwé bi lona nye ndutu. Mbén i kokse bisol ni mog ibôdôl dilo ditan i ke i sôñ iaa. Jon mut a yoñ tat ni bipôdôl gwé inyule hop u gwé bikuum ni mambé. Hala wee hop u gwé minwaa. Hop woñ u nlama bé lona yubda ikété niñ i bôt. Bisol bi mboñ bé le u kôhna mam malam ndi bibug gwoñ bilam. Jon u nog le, hinoo tombga hon i nyoñ pos i nwi. Bibug bi lam bi let i pam ndi béba bug i nhoo sowa; nsañ u nhoo habé témb.

U tééda le, niñ ni bisol i tabé longe niñ. I mut a nsol mut numpe a nyidis bé nyemede. Bôt ba nyan nye. Ingéda u nsol mut u yihlanye léman ndi ki wemede u nla bé tehe mbus yoñ ño. Kikii Hilôlômbi nyen a bi heg mam momasôna, ingéda u ntelep i sol, he mut bé nyen u nsol ndi nson u nhek mam won u nyan. Mut a ti bañ nyemede nkôñ u tabé i wéé.


YAÔNDE, 16 DIPOS 2007 Nkam PONDI PONDI


B'A MAHAK MA NLA KÔNDE
BOÑ LE U BA MBÔÔ?

Di nla kobol i bug ini le makak ni kal le hala a yé mahoñol ma mut nu a ntehe tole a nyoñ mam i pes i lam. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a gwé bot-ñem ni mam ma niñ ma nlo i yaani nu a nlo. Wa yil hala maboñog méé ni bipôdôl gwéé.

I niñ di niñ i len ini i gwé ngandag matjañ ma unbaha ñem u mut. Jon ñem ndutu u nsiidaha mbu. Dilo di mut a ntehe kuu tjodisôna di yé dibe.

Lelaa mut makak a mboñ ingéda a nkwo? A ntehe bé le i mbeg ini yon ya tuga bé nye le mam méé ma kee longe. A nyéñ i sélés boña wéé
inyu i yi kii i mboñ nye le a kwo i mbeg ini ni lelaa a nla boñ le a telep, le a kwo habañ kelpe. Jon u nog le, hipa hada, mbeg ibaa, wee u yé jôñ. Mut makak a nyi le ndutu i tabé hikii homa, to hikii ngéda. Jon u nog le, ndobo i tabé mingwañ mi lép nwo imaa.

Mut makak a nihbe ndutu yak mahoñol mabe ba nlona bé mbuma ikété mbôô wéé. Inyule a nyi bunge mahoñol mabe. Jon mut mahak a mbéna gwés nson wéé. A ntehe i mam malam ma yé ikété nson wéé. Mut makak a gwé mawanda ma ntehe mam ma niñ kikii nye. Jon u nog le, bie bi nôônga, gwon bi tubla kôi. Mut makak a mpot ni gwel i mam ma mbénge nye i ke ni bisu. Mut makak a niñ longe niñ. Mut makak a ntôl bé dilo tini.


YAÔNDE, 08 dipos 2007 Nkam PONDI PONDI


HIMAMANA POGA I NIÑ I BEBELA



Hala a yé pand i yi mbogog i niñ i i nigil dimamana dipoga di niñ bibebela (bactéries). Dimamana dipoga di niñ bibebela bi yé dimamana dipoga di niñ (microbes) bi bi gwé ndigi poga yada. Ingéda bi yé mbôngô ba nsébél bo le bacilles, ingéda bi yé ngiiña ba nsébél bo le coques.
Mut binam, nuga tole e bi nla kon inyule ngim himamana i poga i niñ i bebela i njôp bo i nyuu yap. Malép mabe, biték, mbebi i ke ni bisu bi nla boñ le mut a kon choléra, tétanos i ke ni bisu. Dimamana dipoga di niñ bibebela bi nla ki nene masai.
Mut a nlama hoo ke i ndap matibla inyu i boñ le ba ntiina nye i bee bi jôs dimamana dipoga di niñ bibebela tigale bi jôp matjél ni i nyuu yosôna.
Bôt ba nla gwélél dimamana dipoga di niñ bibebela kikii jôl gwét (arme bactériologique) hala wee yom i nhôla bo i boñ i jam lini makon ma nnoña.
Di nlama bé waa jés boña wés inyu i kônde bana yi.




YAÔNDE, 07 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI


HIMAMANA POGA I NIÑ I NSOÑ


Hala a yé himamana poga i niñ i i nnene bé i nsola kei léman i mbénge dimamana di gwom (microscope ordinaire). Himamana poga i niñ i nsoñ ini hon i nti mut makon mana le: libimbe, makele, ndôn, likwo bôk i ke ni bisu; hon i nti ngim bilém kon i nyo wap kikii ngôi, kembee, nyaga i ke ni bisu; hon i nti kon i ndôn dinuni; hon i nti ki bie kon: tjai tjap di gwé ngim maton ma nnene njeenje (mosaïque) i ke ni bisu.
Dimamana dipoga di niñ di nsoñ bi nla ndigi tjama ikété dipoga di yé i niñ. Ngim dimamana dipoga di niñ di nsoñ i ntjama i lel balal ba ndamba, ba nsébél bo le microbe virulent. Ngim dimamana dipoga di niñ di nsoñ i ntjama kikii poga yomede ndi i nol bé i poga i, ba nsébél bo le provirus.
Bôt ba matibla ba nigil ni yi lelaa ba nla tibil mut, nuga to e i pes i bee to i pes i likepba, ibale bo ndi dimamana dipoga di niñ di nsoñ di nti bo kon.
Yigil i nhôla mut le a ba ngwélés ni le a niñ longe.

Himamana poga i niñ i nsoñ = virus



YAÔNDE, 07 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI

NIGLE

Di nla kobol i bug ini ni kal le, hala a yé mut a nyéñ i boñ i nlélém yom kikii mut numpe. Hala a nla lôô libag li mut numpe, mahoñol ma mut numpe, liniñig li mut numpe, litila to lipodog li mut numpe i ke ni bisu.
Di nla ki kobog i bug ini ni kal le, ingéda u nyi bé bañ ngim yom, tole sal ngim nson tole i boñ ngim jam i ke ni bisu, nyen u nyéñ le u bañ i nlélém yom, u sal i nlélém nson tole u boñ i nlélém jam i ke ni bisu.
Ba nigle i yom i mbôg i ba. Jon u nog le, u yi bé pom pahge, to maô ma ngwo u bénge bé . Nigle i nla ba sukulu i niiga mut i yom i yé longe tole i yom i yé béba. Ba nla nigle liké, hop, mintug, lilok i ké ni bisu.
I yom u nigle i gwel i mbéna bé ba kikii i mut a nyi likenge jéé. Jon u nog le, nigle nigle, a bôk njok kôô. U nogog ki le, mut a nigle bé kôô u ob. Hala wee mut a nlama bé nigle i yom i yé be. Ingéda mut a nigle i yom i yé lam, hala a mboñ nye le a niñ longe niñ yak i mam a ngwel ma nene longe i mis ma bôt. Nigle nlam i mpamna mut le a nla habé yi bagal yom bisu ni i i mpémél nigle. A nyila ngim ndémbél. Bôt bape ba mbôdôl nigle. Ndi hala a ntôl bé. Hala a yé kimasoda.
B'a mut a nla nigle hikii yom tole hikii jam ?

YAÔNDE, 03 biôôm 2007
Nkam Pondi Pondi

jeudi 4 octobre 2007

TOMB


Ingéda ngim yom tole ngim jam i nlet bé nyem ba nkal le i yom i tole i jam li, li ntomb. Jon ngim nson i nla tomb, yuu i ntomb, i nuga ba nlamb i nla tomb, ngim mahop i nla tomb, hémle i nla tomb, i ke bisu.

Ingéda mut a nla bé mélés ngim nson noñnaga ni ngim ngéda, ndi u nôgdaga le a nyôs nyuu nyeñ u nog le a ntomb. Jon tomb i yé libag li mut a nwaa.

Ingéda mut a nla bé sal ngim nson i mut sega yéé a nsal nyen ba nkal le a ntombob. Mut tomb a yé mut yemgi. Tomb i nlôl i ñem inyule ibale mut tomb a ntehe nson, a mbôdôl kon wo woñi nye ngi bôdôl wo. Mut tomb a gwé bé mahol, a nla bé ba banga mut. Inene ngale to je a nlama bé je. Loñ yés ni litén jés bi nai ni ngandag tomb, jon liyep li nai.

Kii i mboñ le mut a tombob ?

Yaônde, 03 hikañ 2005
Nkam PONDI PONDI









BIHIBIL TOLE BINÔYÔI BI HOP



Liton .

Maton imaa :

Hikep ,

Liton ni hikep ;

Liton li mbadga ?

Liton li séhba !
tole liton li himnga

Yibil ntadga «

Liyip ntadga »

Nimbil nlôñ _



YAÔNDE, 16 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi







BISESEMA


Hitjo ndeet hon i mbañ bisesema. Bisesema bi nsal i nyuu mut tole i ngim ba homa ba nyuu mut. Matjél mon ma mbegee bisesema i nwaa bi nke i sal.

Yô, ibabana, nsôn i ntat kon i bombo ni libind gwon bi mbañ bisesema.

Yô i yé isi boña, nyen a mbañ bisesema i linañ ni bisesema i kônde bombo matjél.

Ibabana i yé bisu bi ngodol, nyen a mbañ bisesema i boñ le minsinga mi minkañ mi nsal ikété nwee.

Nsôn i ntat kon i bombo i mbañ bisesema ba nsébél le insuline. Ingéda u nkon kon i bombo, bisesema bini le insuline gwon ba ngwélél inyu matibla.

Libind li mbañ bisesema bi mbôô. Manum ma munlôm. Inyu muda, gwom gwé bi mbôô bi nyodne nsañ matjee bi kéyi nye i nwel isi libum.

Ibale bo ndi u nkon, ba nla tibil we ni bee bi bisesema.
Tééda longe : bisesema bi yé gwom bi ba nsem, le bi ôô , bi num, bi bot matam. Hikii yom i niñ, i gwé gwéé bisesema hala wee niñ i nla bé ba ibale bo bisesema bi tabé.



YAÔNDE, 03 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi






BASE

Masoda = grâce
Mahôla = aide = soutien
Mbagi sép = justice
Hémle = foi
Nwéhél = pardonner
Héhla jam = miracle
Mbasa = la croix
Sesema = sacrifice
Mpubi = saint
Tohi = salut
Tohol = sauver
Ntohol = sauveur
Nwet = seigneur
Añgel = ange
Nnigil = disciple
Hitjo = encens
Lisôble = lisoba = baptême
Sai = ndômbôl = bénédiction
Malép ma ndômbôl = eau bénite
Ngii = ciel
Loñ i ngii = royaume des cieux
Nkoñ i bawoga = royaume des morts
Béba = le mal
Longe = le bien
Lituge = la résurrection
Nyemb = la mort
Niñ = la vie
Masoohe = la prière


YAÔNDE, 27 hilônde 2006
Nkam Pondi Pondi






LISOÑ


Hala a yé yom i nlet i i yé ikété hés i mang, i i hôla i kok bijek.


Balôm ba masoñ = incisives

Pôs masoñ = canines

Makek = molaires

Tén lisoñ = racine

Koo i lisoñ = émail

Ntut = couronne

Bikigii = gencives

Tumkek = tartre

Pos ikété lisoñ = carie




YAÔNDE, 24 mpuye 2006
Nkam Pondi Pondi








MÉÉ




1) Méé ma mpam

2) Toñ méé

3) Nkwoog libéé = mbeg libéé

4) Mbamba méé


YAÔNDE, 25 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi



















LINYUMA


Ngui linyuma = force électrique

Lék linyuma = énergie électrique

Mapubi ma linyuma = lumière électrique

Nkôôl linyuma = fil électrique

Yimbne linyuma = signal électrique

Yikda linyuma = impulsion électrique

Linyuma li mahol = électricité positive

Linyuma li heni = électricité négative

Kohlene i linyuma = rasoir électrique

Tjôñ di linyuma = cheveux électriques



Yaônde, 05 hilônde 2006
Nkam PONDI PONDI











JOMB LI KAAT

Jomb li kaat matibla = dossier médical

Jomb li kaat sukulu = dossier scolaire

Jomb li kaat ngomin = dossier administratif

Jomb li kaat njel matiñ = dossier de procédure

Jomb li kaat matôa = dossier de la voiture

Jomb li kaat kékse = dossier du concours

Jomb li nwet kaat = dossier personnel

Jomb li kaat kôle = dossier de demande de prêt

Jomb li kaat maog = dossier vinicole

Kokoba i jomb li kaat = chemise du dossier


Yaônde, le 08 mpuye 2006
Nkam PONDI PONDI












NJIÑ



Hala a yé linumbug li ngim yom. Hikii nuga i gwé ngim njiñ. I njiñ i yon ngwo i nôñôl yo. Mu ki nyen mut a nyimbe le nuga sém i ntagbe na to a ntehe bé yo ni mis. Kikii bo yôi (likinda li yôi), hiséé, siñmbanga. I njiñ i i yé bo kikii yimbne.

Longe njiñ i yé yak ni béba njiñ.

Boña nyen a mboñ le u nok njiñ ni minkañ mi nyodi i boña ndi mi kenek i jôl. Jon mut a nla nok njiñ bijek, njiñ hida njiñ mut numpe, njiñ labinda, njiñ masai, njiñ likund i ke bisu.

Ingéda u nok le i mut nunu a ngwés bé a nôgda me njiñ, hala wee i mut nunu a ngwés bé a ntehe me.

Ingéda u nok le u nôgôl me i njiñ, hala we u boma mut nu u hoñlag bé le wa boma.

Ingéda u nok le kunjañ nye, men me yôgôô béme le me numb. Hala wee i mut a mpot hala, nyemede bé nyen a bi saba ndutu tole ngim libag.

Ingéda mut a nok longe njiñ, hala a mboñ nye le a niñ longe niñ téntén ibale bo i nkédna nye le a nje bilonge bi bijek ndi njiñ bijek i lémlag nye.



YAÔNDE, 14 mpuye 2006
Nkam PONDI PONDI






MANUM



Hala a yé yom i nkuli i i nlôl libind ndi i gwé mangôdô ma manum.
Ingéda lingôdô li manum li njôp litjee li muda nyen muda a nembee. Ndi mangôdô ma manum ma nla jôp i nlélém ngéda litjee. Hala a mbéna nene i ngim binuga. Inyu mut binam, hala a ngwal mahas.

Lingôdô li manum li yé poga i gwal i munlôm ni balôm ba binuga, i gwé ño ni nwel i i nhôla liké jé.

Munlôm a nla gwé le manum méé ma gwé bé mangôdô ma manum. Munlôm numpe a nla gwé le mangôdô méé ma manum ma nla bé ke ngwé inyu i jôp litjee li muda. Bi nwo i njel. Ngim makon kikii dikola di nla boñ le munlôm a bana habé mangôdô ma manum tole mangôdô méé ma manum ma bana habé ngui.

Ngim biloñ i ntééda manum ma bôlôm inyu i némbaha ngim bôda. Yigil i manum i nla hôla le i man a gwéé a bana bañ ngim makon. Hala a mbôña inyu bôt ba binam ni inyu ngim bilém, ngim bie ni ngim tjobi.



YAÔNDE, 17 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI















NHÉÑHA



Di nla kobol i buk ini kal le ingéda ngim yom tole ngim jam i ta habé i nlélém nyen ba nkal le i yom i tole i jam li li,nhéñha. Jon u nok le, nkôgô i nañak, i nheñlak maboñ. Mu i njel i nyen u nok ki le, i bag mabui ma bikai ndi a nyila bee bi likañ. Mut a nla nhéñha mbod. Hala wee i mbod a bak a hééba, i ta habé nye i nyuu, a nhaba mbod ipe.

Di nla ki kobol i buk ini ni kal le hala a yé bai i su i mut i mbéna bé bai. Jon nhéñha i yé su i nene habé kikii yôha ni kel.

Lipém li mut li mboñ nye le su wéé i nhéñha. Hala wee su i mut nu i nwambi inya i yé le u ntehe le a nkon maséé. Ndutu i nla boñ mut le a kañ su. Hala wee su i nhéñha nye.I jam lini li nla ndigi bôña inyu mut su i mbai ingéda hémle yéé i mboñ nye le a ntehe mapubi ma Hilôlômbi. Mbebi, mbuluk, tjôdôt, maliga i ke bisu gwon bi nhôla mut le ñem wéé i hémle Hilôlômbi.

U nyil hala maboñok méé ni bibuk bi mpémél i nyo wéé. I mut nunu a nkon bé woñi i hémle Hilôlômbi. Jon bôt ba kôba ba bé kal le : njee a gwal man ! I mut nunu a mboñ bé béba, a yé mut telepsép, a nyi lingwañ ni bisai bi Hilôlômbi. Libag jéé ni maboñog méé mon ma nyis bôt le i mut nunu su wéé i nbéñha. Mut nyemede nyen a nlama yéñ i tehe mapubi ma Hilôlômbi. Hala a yé kimasoda. Inyule mut nyekinye to yom yokiyo i nla bé bagal nye ni gwéha i Hilôlômbi.



YAÔNDE, 10 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI.











LITON LI MAMÉLÉL


Ingéda u gwé sabe ndi u sot nyunga, mut a nla pôôs we moni inyu i tii- mba téé nyunga yoñ. Hala a yé nlélém inyu loñ.

I mut a nkôle we moni, a mbénge kikii u ngwélél nwo ni kikii u nlama timbis mapil moñ.

Ingéda u nyônôs makak i saa mapil moñ nyen a nla kal le u mpam liton li mamélél, hala wee a nneebe i hôyôs pil woñ. Jon i moni u nsaa nye, wa oñ mandap ma sukulu, mandap ma matibla, wa séñ minloñ kikii i héga. Ndi a yé mu. Nye nunu le, i bonge ba kôs mambôgi, nson wa nene bo ? Mandap ma matibla ma bana bee ? binañ ? minloñ ba séñ b’a bon ba loñ bon ba sal i nson i ? B’a bon ba loñ ba gwé bikei inyu i séñ minloñ ?

Ingéda mut a nyi le ngim niñ yéé a ba a nsaa mapil, i mut nunu a nnok bé line li niñ. Jon u nlama mehe saa mapil moñ. U nla bé boñ i jam lini wetama. Diséé dibaa di kwoo i bee, di bot liwanda. Nson ni ômsiñ gwon bi nla hôla we. Bijek u nsal tole u mbel, u nlama kôhna didun di tan di moni i nwi bisu le u ma nuñul gwo. Nlélém ibale bo ndi u néñés bilém. U nlama bôdôl bañ bee inyu i nuñul gwo ni nkoñ hisi. I yom i yé nseñ inyu niñ yoñ, u nlama bañ yo inyu i nuñul yo ni nkoñ hisi. Bijek gwoñ u nje ni bilém gwoñ u néñés u nlama nuñul gwo ni nkoñ hisi yak maog u mbañ u nlama nuñul mo ni nkoñ hisi. I moni wa kôs a hôla we i somb i gwom u nyi bé bañ ndi bi bag we nseñ inyu niñ yoñ le yak we u bañ gwo. Tigale u nog le moni bijôñ bi bôt, bayi jam bon ba ngwélél nye. Jon man loñ, ngond loñ, nkena ingin, ntôñ, nlôñ i ke ni bisu ba nlama bé tééda moni wap i loñ ipe. I mut a mboñ i jam lini a kôli ni mog yak loñ i kôli i témna i moni nu. U tééda le, ibale bo ndi u nkit le u nsal jôm li ngeñ hikii kel, dilo di samal i ngim sondi, i mbus môma ma nwi, loñ yoñ ya bana lihat i lel ngim biloñ bi Mbenge. U nla noye jôm dilo ni ditan i ngim nwi. Mu i njel i nyen munlôm a nlama bii muda le a gwal bon batan i ndék yosôna yak ngond mee a nlama gwal bon batan bititigi gwobisôna ibale mbôô wéé i nténga bé nye.

Lép u ba kenek bañ nkoda, bo ba ep ba ba béé ? Ndi ki gwol ni minkongo ba kalak wo le nyoo bé, nyoo bé.B’a loñ i nla sot kikii mut a nsot nyunga ? B’a i mut a nkôle we moni nyen a nlama kal we i yom u nlama boñ ni i moni nu ? B’a bijek u nsal tole u mbel, u nlama ndigi kôhna didun ditan di moni i nwi bisu le u ma nuñul gwo? B’a bon ba mee ban lama bôl inyu i boñ le loñ yap i ba habañ liyep ?


YAÔNDE, 31 mpuye 2006
Nkam Pondi Pondi

NUGA I GWÉM U NYUGNEGE I HOT WOÑ


Di nla kobol i ngén ini ni kal le, boña mut a nlama sal inyu i boñ le a wo bañ jal kikii yom bisu. Boña mut a nlama sal inyu mahol ma mut kikii yom i yôhne ibaa.

Mut a nlama yi le a gwé lihaa. Jon lihaa jéé li nlama bana malép ikété ndap hikii jô, mapubi, nsinga, biyééne i ke bisu.

Mbai lihaa lini i nlama bana bijek bomede ba nsal ni bilém ba néñés ndi ba nuñlak gwo ni nkoñ hisi. I jam lini li nla ndigi bôña ibale bo ndi ni nogna ngôô. Jon u nok le, a manyuñ éé me ? U bénge mbus.

Yom u nlama yi yo ini le, i loñ i mbégés bé ngeñ i nhol bé. Jon hikii jô i
nlama yéñ le a mboñ ngim jam inyu mbai yéé. Kikii i héga, ibale bo ndi a nyi i
mut a ane malép, a nlama boñ le i mut nu a ti nye malép le hikii mut mbai a bana
malép i ndap yéé. Kikii man mee a mmeya bé jam li biboma jon ingéda maisañ a bana tel i loñ, maisañ wap a kot bon ba mee inyu i bat bo le, tel yéé a nkôs i nla la hôla litén jéé ni loñ yéé. Inyule i tjañan dikéñ, too kii i nhôl ? Ingéda u mboñ ngim jam li maséé, u nlama bôdle jo i bôt boñ. Masôhbe, u bôdle i ti yoñ. Ingéda wa, yi le mbai yoñ i gwé mapubi ma linyuma ma nkôô wada, boñ le mapubi ma linyuma ma bana minkôô maa. Yom u nlama yi, yo ini le, diuuna di yé di kotba, di puuwe, ndi di sés njok. Jon hikii mut a ti nyemede inyu sal : liséñ minloñ, libot yum i tééda ni i pôôs moni, lioñ mandap ma sukulu, mandap ma matibla, libel maén, libañ sobe, kilok, bee, ngaa, tômblô, matôa, nkuu mahop, nkuu bititii, bikaat, libot hikuu hi moni, lioñ mandap i tééda bikaat, liyibil nkuu mahop i mpot hop mee i ke bisu. Njok i kenek i yégék matin (lipembee).

Inyu i boñ le biboma bi tagbe longe, ni ti bañ bôt maog to bijek i nwaa boma i mal. Mut a pot bañ ingéda mut numpe a ngi podog le nyen a gwé hop. Ni
yéñ le boma i bôdôl i ngeñ to bôt ba yé ndigi ibaa. Boma i nôñôl ndigi i mam ma yé matiñ ma boma i ke bisu. Hanyen na yi le môô ma njap ma nkahal jôp i tjobi. Mee a nkahal tibil bok mam méé.Yak liyep li nyodi litén li mee.



YAÔNDE, 17 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI







IBOT


Hala a yé hikét hi nsola yom i nlabé kéba tole imamana i hégél i nla adba inyu i gwal hégél manganga.

Ibot i ngwé mang wada ni dingengeya. Mang i gwé isisii i yom i linyuma i kônde ni tutunga peles Ngengeya i nkiina mang, i ngengeya ini i gwé linyuma li héya.

Yom di nyi yo ini le, ibot i gwé ngim yét, ngim nkogo, ngim nomba hala wee libim li dingengeya i ngim ibot. Kikii ihéga mbuni (0), nomba yéé i yé 8 ; nkogo wéé i yi 16 ; gôl (au) nomba yéé i yé 79 ; nkogo wéé i yé 196, 9665 ; kei (Fe) nomba yéé i yé 26, nkogo wéé i yé 55, 847 ; mbot malép (H) nomba yéé i yé yada yak nkogo wéé ; lipidô (P6) (82 ; 207, 2) ; Muli (Cu) (29 ;63, 546) ; silba (Ag) (47 ; 107,868) i ke bisu.

Ingéda mana i ibot i mbôôha hala a nti linyuma li ibot, tole mbôm mbôm ikongo i ibot. I jam lini li mbôña ingéda mang i ibot i nyit (uranium ; plutonium i ke bisu) i mbag la bipes bi baa, hanyen mang ini i mpinés ngim libim lilik. U nla ki kôhna linyuma ingéda u ñad ngandag dibot di nyét bi ni soso bom lék, hala a nlona dibot di nyét ngandag (kikii i héga mbot malép ni lithium). Hala a nti ki we mbôm mbôm ikongo i ikot.

Mang : noyaux Mbuni : oxygène
Ngengeya : électron Mbot malép : hydrogène
Tutunga peles : neutron Mbôm mkém isongo : bombe
Isisii i yom : protron



YAÔNDE, 05 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI













MINSONGI



Linyodne = origine

Njel = direction

Njañ (suhul tole noñnga) = sens (négatif ou positif)

Makidig = norme

Mbôk = chiffre

Pok tole yada = 1 (hikoba bitodô)

Ibaa = 2 (nlop nkana)

Aa = 3 (méé ma nkom

Na = 4 (kop hisoo)

Tan = 5 (ngwénd mamuma)

Samal = 6 (hikoda nkôt nyoo)

Saambog = 7 (bayôdôô)

Juem = 8 (libak li minkôô)

Bôô = 9 (lingôdô)

Jôm = 10 (hikoba ni litjee li kop)

Yanga = 0 (litjee li kôp)


YAÔNDE, 02 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI

MBUU

MBUU i hékda = nombre imaginaire
MBUU maliga = nombre réel
MBUU ngembe = nombre concret
MBUU libag = nombre naturel
MBUU makidig = nombre normal
MBUU mbale = nombre relatif
MBUU i nkogo = nombre de masse
MBUU lingôk (Ndinga, saha paa) = nombre complexe
MBUU i kôli = nombre parfait
MBUU i hédi = nombre pair
MBUU i nkaana = nombre impair
MBUU i héya = nombre négatif
MBUU i kônde = nombre positif
MBUU i ngiiña = nombre rond
MBUU i likañ = nombre magique
MBUU i gôl = nombre d’or
MBÉN mnôm = loi des grandes nombres
MBÔM mbôm = infiniment grand
Imamana : isisii = infiniment petit


YAÔNDE, 02 maye sép 2006
NkamPONDI PONDI





NDAYE LIHAA

SÔGÔL SÔGÔL

SÔGÔL

TA

MAN

NLAL

NDANDI

NDIDII

KITBOÑ



YAÔNDE, 02 maye sép 2006
Nkam PNDI PONDI


















A YEPNI KII ? A YEPNI JIS LI MBÔNGÔÔ


Ingéda liyep li yé i ngim loñ, hala wee i yon i yé nseñ inyu niñ i mut i nene bé tole ngandag bôt i nla bé bana yo. Yon inyu longe ane, liyep li yé hison ; inyu béba ane, lihat li yé ki hison.

Hala a nkobla le longe ane i ngwés le bôt ba niñ longe, ba bannga makénd. I loñ i yé ngwañ, i lammga bana telepsép. I tén loñini i lamnga bé tehe mut a ntjelel liyep inyule hikii mut a nyéñ le a sal inyu yéé ni inyu loñ yéé. Yi ni pék bi bon ba boñ bi nlama bé nimil inyule gwon bi nlama kena loñ. Ni ha to mut a yep bé ni jis li mbôngôô.

Béba ane i yé ane i maliga to mapubi makennga ma mam ma loñ ma nnene bé. I ane i yé be, i nkôde mam. Bitembee ni malôga gwon bi yé bo i gwap bisélél. I mut a gwé moni nyen kiñ yéé i innôôga to ibale yi yéé ni pék yéé bi yé nga kidig i mis ma loñ. Moni wip nyen a nyila bés i yés tungeñ. Libag li béba ane li mboñ le malep ma nyo ma nnene bé inyu ngandag bon ba loñ to matibla, aukulu, minloñ, linyuma, minson i ke bisu. I bôt ba gwé moni wip nunu, ba ba ngwélél nye biyôglô bi mam. I bon ba loñ ban sal, nson wap i nkônde gwéñbaha bôt ba wip ika yéle wip won i nyila kikii njel tohi. Moni a nyila sat inyu yap. We nut u ñañ bibug bini bat wemede le we u tééne i mbee njel ?


YAÔNDE, 02 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI
















KEILIBOG

Mbogog manwin = informatique

Keilibog = ordinateur

Libog nkok = ordinogramme

Ntôñ bikét = clavier

Léman bitidii = écran

Tôle = souris

Mbunga i mboge = tapis

Libog pék = logiciel

Man tafel = disquette

Nledek tafel = disque dur

Eñél man tafel = lecteur de disquette

Nkok = programme

Kélélinyuma = interrupteur de courant

Kei i tehe nledek tafel = voyant lumineux du disque dur

Kei i péhméne = imprimante

Ndes manvin = internet

Liyééne = site

Mboge = sud


YAÔNDE, 02 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI

SIDA


Mut a nniñ bé le a kon bé. Jon ingéda kon u mbes mut, nyuu yé i nyéñ i jôs i kon i. Ngim gwom i yé ikété nyuu mut le nson wap u yé li jôs makon nwaa bee bi nlo i hôla le mut a mbôôp.

Ingéda nyuu mut i nla habé jôs makon nyen ngim makon i bôt ba nla tibil i nla nol mut inyule SIDA i njôp nye i nyuu. Hanyen bahal, kon masai, koklo, kôhôl kôhôl ike bisu bi nok habé matibla inyule i gwom bi hôlga nyuu mut i jôs makon, SIDA i ntuga gwo le bi sal i nson wap. Jon mut a hoo ke le ba bénge nye matjél méé. Ndi inyu i semba le SIDA i jôp bañ mut i nyuu, a ba a haba ndamb malal ingéda a mpôôna nañ ni muda. Yom a nlama yi yo ini le ndamb malal i bôlôm i yé yak ndamb malal i bôda i yé, ndi ba gwélél ndigi ndamb malal yada. Ibale bo ndi ba nlama ôm we ndondok, u neembe ndigi i ndondok i mpémel i kopga. Ibale bo ndi ba nsehel we tole ibale bo ndi ba nlama gwélél lam to hikéñ i ño woñ, i gwom bini bi nlama bé bana matjél ma mut numpe le ba bag ba gwélél gwo i ño i mut numpe to i nyuu mut numpe. Ndi téntén mut a nlama ndigi pam ni mut wada muda to mulôm.

Inyu i yi to SIDA i njôp we i nyuu u nlama ke le ba yoñ we matjél inyule mon ma yis we i jam li.

Mbôñ mahii i nlôl bé ni sida, i yé kon u libaa ngéda mut a nje mbôñ mahindi.

Ingéda u nhoo ke mabéngba hanyen ba nla hoo léba i yom i nténga we, ha ki nyen i bee ba ntiina we bi nla hoo jôs i kon u nkon. Jon u nog le, bemnga bemnga a ntek bé yila mbom hitjo. U nogog ki le, a légék u jek, a hol, u je kuunjañ.

Niñ i mut i nkoñ hisi i nkiha ni makon.

YAÔNDE, 08 biôôm 2006
Dokta BOUM Bernard
Ni nkam PONDI PONDI



MANGUI

Linyodne = point d’application

Njel = direction

Njañ = sens

Lipembee = intensité

Mpede = résistance

Yaa i ngap = différence de potentiel = volt

Ngap (lék) = énergie

Ngui = force

Lôs = puissance

Nson = travail

Ntende linyuma = tension électrique
2
2
U = RI Q = IT F= m γ P= RI W = RI T

R = mpede I = lipembee T = ngéda W= nson F = ngui
P = lôs γ = gamma m = nkogo Q = lôs U = yaa i ngap

Ntol u mbeg = pesanteur

Ngusi = attraction terrestre

Ngulép = poussée d’Archimède

Ngi - ngusi = agravité

Ntol u hoo = acceleration

Nkogo = masse

Yét = poids

Liton = point

Njel i téé = vertical

Njel i kôñi = oblique

Njel i niñi = horizontal

Minongo = vaguelette = sinusoïde

Kéndi = côté

Likas = angle

Mpan = arc

Ngaa = limite

Ntadga = cercle

Pôk = largeur

Ntel = longueur

Jôôñ = profondeur

Libôm = hauteur

Libôngô = base

Kôni = inclinaison

Sép = droit

Ngéba = fonction

Nkongo = sinus

Nkongo u kona = sinus hyperbolique

Mbañ nkongo = cosinus

Mbañ nkongo u kona = cosinus hyperbolique

Mbañ nkongo fi = cosinus phi (cos φ)

Hitende = rayon

Liyonok = volume

Hañ = surface

Ntôla = perimètre


Ñond = diamètre


YAÔNDE, 23 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI











NYANGAP


I buk ini le nyangap di nla kobol yo ni kal le, hala a yé mut a ntjél nôgôl ngim mut. A nla ba ngwal wéé, isañ wéé nson, ñane loñ i ke bisu.

Ingéda ngim bon ba loñ i nwaa njôô, likôde mam, nyen ba nkon habé ane woñi i kwés yo. Jon basal wom ba nla nyangap, bisônda bi nla nyangap, baudu ba sukulu ba nla nyangap, minkol mi nla nyangap i ke bisu.

I ndutu i nsoo mut i nyuu ni i ngi –telepsép a mboma gwon bi ntinde nye le a nyangap yak i ñane i gwé habé bot –ñem ni bon ba loñ i mboñ le bon ba loñ ba nyangap. Jon ingéda loñ i nkon habé ane woñi wee loñ i ngwés bana ane ipe. Inyu hala nyen, ibale mbôgna nyôl a nkwo, wee nyôl i nkwo.

Ingéda bôt ba nyangap, i jam lini li mbôña ni nyeiya inyule bôt ba mpémés hiun hap. Jon ba nla ligis matôa, ba nla ha hié mandap i ke bisu.

Niñ i bôt i ngwés maliga ni mapubi.



YAÔNDE, 10 libui li ñyéé 2006
Nkam PONDI PONDI

NHÉÑHA



Di nla kobol i buk ini kal le ingéda ngim yom tole ngim jam i ta habé i nlélém nyen ba nkal le i yom i tole i jam li li,nhéñha. Jon u nok le, nkôgô i nañak, i nheñlak maboñ. Mu i njel i nyen u nok ki le, i bag mabui ma bikai ndi a nyila bee bi likañ. Mut a nla nhéñha mbod. Hala wee i mbod a bak a hééba, i ta habé nye i nyuu, a nhaba mbod ipe.

Di nla ki kobol i buk ini ni kal le hala a yé bai i su i mut i mbéna bé bai. Jon nhéñha i yé su i nene habé kikii yôha ni kel.

Lipém li mut li mboñ nye le su wéé i nhéñha. Hala wee su i mut nu i nwambi inya i yé le u ntehe le a nkon maséé. Ndutu i nla boñ mut le a kañ su. Hala wee su i nhéñha nye.I jam lini li nla ndigi bôña inyu mut su i mbai ingéda hémle yéé i mboñ nye le a ntehe mapubi ma Hilôlômbi. Mbebi, mbuluk, tjôdôt, maliga i ke bisu gwon bi nhôla mut le ñem wéé i hémle Hilôlômbi.

U nyil hala maboñok méé ni bibuk bi mpémél i nyo wéé. I mut nunu a nkon bé woñi i hémle Hilôlômbi. Jon bôt ba kôba ba bé kal le : njee a gwal man ! I mut nunu a mboñ bé béba, a yé mut telepsép, a nyi lingwañ ni bisai bi Hilôlômbi. Libag jéé ni maboñog méé mon ma nyis bôt le i mut nunu su wéé i nbéñha. Mut nyemede nyen a nlama yéñ i tehe mapubi ma Hilôlômbi. Hala a yé kimasoda. Inyule mut nyekinye to yom yokiyo i nla bé bagal nye ni gwéha i Hilôlômbi.



YAÔNDE, 10 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI.











LITON LI MAMÉLÉL


Ingéda u gwé sabe ndi u sot nyunga, mut a nla pôôs we moni inyu i tii- mba téé nyunga yoñ. Hala a yé nlélém inyu loñ.

I mut a nkôle we moni, a mbénge kikii u ngwélél nwo ni kikii u nlama timbis mapil moñ.

Ingéda u nyônôs makak i saa mapil moñ nyen a nla kal le u mpam liton li mamélél, hala wee a nneebe i hôyôs pil woñ. Jon i moni u nsaa nye, wa oñ mandap ma sukulu, mandap ma matibla, wa séñ minloñ kikii i héga. Ndi a yé mu. Nye nunu le, i bonge ba kôs mambôgi, nson wa nene bo ? Mandap ma matibla ma bana bee ? binañ ? minloñ ba séñ b’a bon ba loñ bon ba sal i nson i ? B’a bon ba loñ ba gwé bikei inyu i séñ minloñ ?

Ingéda mut a nyi le ngim niñ yéé a ba a nsaa mapil, i mut nunu a nnok bé line li niñ. Jon u nlama mehe saa mapil moñ. U nla bé boñ i jam lini wetama. Diséé dibaa di kwoo i bee, di bot liwanda. Nson ni ômsiñ gwon bi nla hôla we. Bijek u nsal tole u mbel, u nlama kôhna didun di tan di moni i nwi bisu le u ma nuñul gwo. Nlélém ibale bo ndi u néñés bilém. U nlama bôdôl bañ bee inyu i nuñul gwo ni nkoñ hisi. I yom i yé nseñ inyu niñ yoñ, u nlama bañ yo inyu i nuñul yo ni nkoñ hisi. Bijek gwoñ u nje ni bilém gwoñ u néñés u nlama nuñul gwo ni nkoñ hisi yak maog u mbañ u nlama nuñul mo ni nkoñ hisi. I moni wa kôs a hôla we i somb i gwom u nyi bé bañ ndi bi bag we nseñ inyu niñ yoñ le yak we u bañ gwo. Tigale u nog le moni bijôñ bi bôt, bayi jam bon ba ngwélél nye. Jon man loñ, ngond loñ, nkena ingin, ntôñ, nlôñ i ke ni bisu ba nlama bé tééda moni wap i loñ ipe. I mut a mboñ i jam lini a kôli ni mog yak loñ i kôli i témna i moni nu. U tééda le, ibale bo ndi u nkit le u nsal jôm li ngeñ hikii kel, dilo di samal i ngim sondi, i mbus môma ma nwi, loñ yoñ ya bana lihat i lel ngim biloñ bi Mbenge. U nla noye jôm dilo ni ditan i ngim nwi. Mu i njel i nyen munlôm a nlama bii muda le a gwal bon batan i ndék yosôna yak ngond mee a nlama gwal bon batan bititigi gwobisôna ibale mbôô wéé i nténga bé nye.

Lép u ba kenek bañ nkoda, bo ba ep ba ba béé ? Ndi ki gwol ni minkongo ba kalak wo le nyoo bé, nyoo bé.B’a loñ i nla sot kikii mut a nsot nyunga ? B’a i mut a nkôle we moni nyen a nlama kal we i yom u nlama boñ ni i moni nu ? B’a bijek u nsal tole u mbel, u nlama ndigi kôhna didun ditan di moni i nwi bisu le u ma nuñul gwo? B’a bon ba mee ban lama bôl inyu i boñ le loñ yap i ba habañ liyep ?


YAÔNDE, 31 mpuye 2006
Nkam Pondi Pondi

NUGA I GWÉM U NYUGNEGE I HOT WOÑ


Di nla kobol i ngén ini ni kal le, boña mut a nlama sal inyu i boñ le a wo bañ jal kikii yom bisu. Boña mut a nlama sal inyu mahol ma mut kikii yom i yôhne ibaa.

Mut a nlama yi le a gwé lihaa. Jon lihaa jéé li nlama bana malép ikété ndap hikii jô, mapubi, nsinga, biyééne i ke bisu.

Mbai lihaa lini i nlama bana bijek bomede ba nsal ni bilém ba néñés ndi ba nuñlak gwo ni nkoñ hisi. I jam lini li nla ndigi bôña ibale bo ndi ni nogna ngôô. Jon u nok le, a manyuñ éé me ? U bénge mbus.

Yom u nlama yi yo ini le, i loñ i mbégés bé ngeñ i nhol bé. Jon hikii jô i
nlama yéñ le a mboñ ngim jam inyu mbai yéé. Kikii i héga, ibale bo ndi a nyi i
mut a ane malép, a nlama boñ le i mut nu a ti nye malép le hikii mut mbai a bana
malép i ndap yéé. Kikii man mee a mmeya bé jam li biboma jon ingéda maisañ a bana tel i loñ, maisañ wap a kot bon ba mee inyu i bat bo le, tel yéé a nkôs i nla la hôla litén jéé ni loñ yéé. Inyule i tjañan dikéñ, too kii i nhôl ? Ingéda u mboñ ngim jam li maséé, u nlama bôdle jo i bôt boñ. Masôhbe, u bôdle i ti yoñ. Ingéda wa, yi le mbai yoñ i gwé mapubi ma linyuma ma nkôô wada, boñ le mapubi ma linyuma ma bana minkôô maa. Yom u nlama yi, yo ini le, diuuna di yé di kotba, di puuwe, ndi di sés njok. Jon hikii mut a ti nyemede inyu sal : liséñ minloñ, libot yum i tééda ni i pôôs moni, lioñ mandap ma sukulu, mandap ma matibla, libel maén, libañ sobe, kilok, bee, ngaa, tômblô, matôa, nkuu mahop, nkuu bititii, bikaat, libot hikuu hi moni, lioñ mandap i tééda bikaat, liyibil nkuu mahop i mpot hop mee i ke bisu. Njok i kenek i yégék matin (lipembee).

Inyu i boñ le biboma bi tagbe longe, ni ti bañ bôt maog to bijek i nwaa boma i mal. Mut a pot bañ ingéda mut numpe a ngi podog le nyen a gwé hop. Ni
yéñ le boma i bôdôl i ngeñ to bôt ba yé ndigi ibaa. Boma i nôñôl ndigi i mam ma yé matiñ ma boma i ke bisu. Hanyen na yi le môô ma njap ma nkahal jôp i tjobi. Mee a nkahal tibil bok mam méé.Yak liyep li nyodi litén li mee.



YAÔNDE, 17 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI







IBOT


Hala a yé hikét hi nsola yom i nlabé kéba tole imamana i hégél i nla adba inyu i gwal hégél manganga.

Ibot i ngwé mang wada ni dingengeya. Mang i gwé isisii i yom i linyuma i kônde ni tutunga peles Ngengeya i nkiina mang, i ngengeya ini i gwé linyuma li héya.

Yom di nyi yo ini le, ibot i gwé ngim yét, ngim nkogo, ngim nomba hala wee libim li dingengeya i ngim ibot. Kikii ihéga mbuni (0), nomba yéé i yé 8 ; nkogo wéé i yi 16 ; gôl (au) nomba yéé i yé 79 ; nkogo wéé i yé 196, 9665 ; kei (Fe) nomba yéé i yé 26, nkogo wéé i yé 55, 847 ; mbot malép (H) nomba yéé i yé yada yak nkogo wéé ; lipidô (P6) (82 ; 207, 2) ; Muli (Cu) (29 ;63, 546) ; silba (Ag) (47 ; 107,868) i ke bisu.

Ingéda mana i ibot i mbôôha hala a nti linyuma li ibot, tole mbôm mbôm ikongo i ibot. I jam lini li mbôña ingéda mang i ibot i nyit (uranium ; plutonium i ke bisu) i mbag la bipes bi baa, hanyen mang ini i mpinés ngim libim lilik. U nla ki kôhna linyuma ingéda u ñad ngandag dibot di nyét bi ni soso bom lék, hala a nlona dibot di nyét ngandag (kikii i héga mbot malép ni lithium). Hala a nti ki we mbôm mbôm ikongo i ikot.

Mang : noyaux Mbuni : oxygène
Ngengeya : électron Mbot malép : hydrogène
Tutunga peles : neutron Mbôm mkém isongo : bombe
Isisii i yom : protron



YAÔNDE, 05 maye sép 2006
Nkam PONDI PONDI













MINSONGI



Linyodne = origine

Njel = direction

Njañ (suhul tole noñnga) = sens (négatif ou positif)

Makidig = norme

Mbôk = chiffre

Pok tole yada = 1 (hikoba bitodô)

Ibaa = 2 (nlop nkana)

Aa = 3 (méé ma nkom

Na = 4 (kop hisoo)

Tan = 5 (ngwénd mamuma)

Samal = 6 (hikoda nkôt nyoo)

Saambog = 7 (bayôdôô)

Juem = 8 (libak li minkôô)

Bôô = 9 (lingôdô)

Jôm = 10 (hikoba ni litjee li kop)

Yanga = 0 (litjee li kôp)


YAÔNDE, 02 maye sép 2006
Nkam PONDI POND

Ingéda ngim yom tole ngim jam i nlet bé nyem ba nkal le i yom i tole i jam li, li ntomb. Jon ngim nson i nla tomb, yuu i ntomb, i nuga ba nlamb i nla tomb, ngim mahop i nla tomb, hémle i nla tomb, i ke bisu.

Ingéda mut a nla bé mélés ngim nson noñnaga ni ngim ngéda, ndi u nôgdaga le a nyôs nyuu nyeñ u nog le a ntomb. Jon tomb i yé libag li mut a nwaa.

Ingéda mut a nla bé sal ngim nson i mut sega yéé a nsal nyen ba nkal le a ntombob. Mut tomb a yé mut yemgi. Tomb i nlôl i ñem inyule ibale mut tomb a ntehe nson, a mbôdôl kon wo woñi nye ngi bôdôl wo. Mut tomb a gwé bé mahol, a nla bé ba banga mut. Inene ngale to je a nlama bé je. Loñ yés ni litén jés bi nai ni ngandag tomb, jon liyep li nai.

Kii i mboñ le mut a tombob ?

Yaônde, 03 hikañ 2005
Nkam PONDI PONDI









BIHIBIL TOLE BINÔYÔI BI HOP



Liton .

Maton imaa :

Hikep ,

Liton ni hikep ;

Liton li mbadga ?

Liton li séhba !
tole liton li himnga

Yibil ntadga «

Liyip ntadga »

Nimbil nlôñ _



YAÔNDE, 16 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi







BISESEMA


Hitjo ndeet hon i mbañ bisesema. Bisesema bi nsal i nyuu mut tole i ngim ba homa ba nyuu mut. Matjél mon ma mbegee bisesema i nwaa bi nke i sal.

Yô, ibabana, nsôn i ntat kon i bombo ni libind gwon bi mbañ bisesema.

Yô i yé isi boña, nyen a mbañ bisesema i linañ ni bisesema i kônde bombo matjél.

Ibabana i yé bisu bi ngodol, nyen a mbañ bisesema i boñ le minsinga mi minkañ mi nsal ikété nwee.

Nsôn i ntat kon i bombo i mbañ bisesema ba nsébél le insuline. Ingéda u nkon kon i bombo, bisesema bini le insuline gwon ba ngwélél inyu matibla.

Libind li mbañ bisesema bi mbôô. Manum ma munlôm. Inyu muda, gwom gwé bi mbôô bi nyodne nsañ matjee bi kéyi nye i nwel isi libum.

Ibale bo ndi u nkon, ba nla tibil we ni bee bi bisesema.
Tééda longe : bisesema bi yé gwom bi ba nsem, le bi ôô , bi num, bi bot matam. Hikii yom i niñ, i gwé gwéé bisesema hala wee niñ i nla bé ba ibale bo bisesema bi tabé.



YAÔNDE, 03 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi






BASE

Masoda = grâce
Mahôla = aide = soutien
Mbagi sép = justice
Hémle = foi
Nwéhél = pardonner
Héhla jam = miracle
Mbasa = la croix
Sesema = sacrifice
Mpubi = saint
Tohi = salut
Tohol = sauver
Ntohol = sauveur
Nwet = seigneur
Añgel = ange
Nnigil = disciple
Hitjo = encens
Lisôble = lisoba = baptême
Sai = ndômbôl = bénédiction
Malép ma ndômbôl = eau bénite
Ngii = ciel
Loñ i ngii = royaume des cieux
Nkoñ i bawoga = royaume des morts
Béba = le mal
Longe = le bien
Lituge = la résurrection
Nyemb = la mort
Niñ = la vie
Masoohe = la prière


YAÔNDE, 27 hilônde 2006
Nkam Pondi Pondi






LISOÑ


Hala a yé yom i nlet i i yé ikété hés i mang, i i hôla i kok bijek.


Balôm ba masoñ = incisives

Pôs masoñ = canines

Makek = molaires

Tén lisoñ = racine

Koo i lisoñ = émail

Ntut = couronne

Bikigii = gencives

Tumkek = tartre

Pos ikété lisoñ = carie




YAÔNDE, 24 mpuye 2006
Nkam Pondi Pondi








MÉÉ




1) Méé ma mpam

2) Toñ méé

3) Nkwoog libéé = mbeg libéé

4) Mbamba méé


YAÔNDE, 25 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi



















LINYUMA


Ngui linyuma = force électrique

Lék linyuma = énergie électrique

Mapubi ma linyuma = lumière électrique

Nkôôl linyuma = fil électrique

Yimbne linyuma = signal électrique

Yikda linyuma = impulsion électrique

Linyuma li mahol = électricité positive

Linyuma li heni = électricité négative

Kohlene i linyuma = rasoir électrique

Tjôñ di linyuma = cheveux électriques



Yaônde, 05 hilônde 2006
Nkam PONDI PONDI











JOMB LI KAAT

Jomb li kaat matibla = dossier médical

Jomb li kaat sukulu = dossier scolaire

Jomb li kaat ngomin = dossier administratif

Jomb li kaat njel matiñ = dossier de procédure

Jomb li kaat matôa = dossier de la voiture

Jomb li kaat kékse = dossier du concours

Jomb li nwet kaat = dossier personnel

Jomb li kaat kôle = dossier de demande de prêt

Jomb li kaat maog = dossier vinicole

Kokoba i jomb li kaat = chemise du dossier


Yaônde, le 08 mpuye 2006
Nkam PONDI PONDI












NJIÑ



Hala a yé linumbug li ngim yom. Hikii nuga i gwé ngim njiñ. I njiñ i yon ngwo i nôñôl yo. Mu ki nyen mut a nyimbe le nuga sém i ntagbe na to a ntehe bé yo ni mis. Kikii bo yôi (likinda li yôi), hiséé, siñmbanga. I njiñ i i yé bo kikii yimbne.

Longe njiñ i yé yak ni béba njiñ.

Boña nyen a mboñ le u nok njiñ ni minkañ mi nyodi i boña ndi mi kenek i jôl. Jon mut a nla nok njiñ bijek, njiñ hida njiñ mut numpe, njiñ labinda, njiñ masai, njiñ likund i ke bisu.

Ingéda u nok le i mut nunu a ngwés bé a nôgda me njiñ, hala wee i mut nunu a ngwés bé a ntehe me.

Ingéda u nok le u nôgôl me i njiñ, hala we u boma mut nu u hoñlag bé le wa boma.

Ingéda u nok le kunjañ nye, men me yôgôô béme le me numb. Hala wee i mut a mpot hala, nyemede bé nyen a bi saba ndutu tole ngim libag.

Ingéda mut a nok longe njiñ, hala a mboñ nye le a niñ longe niñ téntén ibale bo i nkédna nye le a nje bilonge bi bijek ndi njiñ bijek i lémlag nye.



YAÔNDE, 14 mpuye 2006
Nkam PONDI PONDI






MANUM



Hala a yé yom i nkuli i i nlôl libind ndi i gwé mangôdô ma manum.
Ingéda lingôdô li manum li njôp litjee li muda nyen muda a nembee. Ndi mangôdô ma manum ma nla jôp i nlélém ngéda litjee. Hala a mbéna nene i ngim binuga. Inyu mut binam, hala a ngwal mahas.

Lingôdô li manum li yé poga i gwal i munlôm ni balôm ba binuga, i gwé ño ni nwel i i nhôla liké jé.

Munlôm a nla gwé le manum méé ma gwé bé mangôdô ma manum. Munlôm numpe a nla gwé le mangôdô méé ma manum ma nla bé ke ngwé inyu i jôp litjee li muda. Bi nwo i njel. Ngim makon kikii dikola di nla boñ le munlôm a bana habé mangôdô ma manum tole mangôdô méé ma manum ma bana habé ngui.

Ngim biloñ i ntééda manum ma bôlôm inyu i némbaha ngim bôda. Yigil i manum i nla hôla le i man a gwéé a bana bañ ngim makon. Hala a mbôña inyu bôt ba binam ni inyu ngim bilém, ngim bie ni ngim tjobi.



YAÔNDE, 17 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI
TOMB