Mbén

Nsinga mapubi

NU A NOG KIÑ HILÔLÔMBI NI BINIIGANA GWÉ A NOÑ I NJEL YÉ

Hikii kel di nog kiñ Hilôlômbi. Hikii kel di nog biniigana bi Hilôlômbi. Ndi a we nu u nog kiñ yé ni biniigana gwé, b’a u nkil i njel Hilôlômbi ? Kii u mbemb le u kee yag Hilôlômbi ? B’a wemede u ntehe bé le biniigana bi len, bi nyumus we ? Bi nkiha we i njel bitek, nyôba, nkoda, bitembee i ke ni bisu.

Bôt ba kôba ba bé nog ngandag makiñ ni ngandag biniigana ndi ba yiga tehe le maliga ma Hilôlômbi ma yé nlélém tjai di tjai. Jon ba nsébél nye le Kimaltjai. Jon ba neebe i noñ i njel yé. Ni Hilôlômbi a ti bo yi ni pék le ba ba kunde i pes bigwel moo ni i pes i ôt mahoñol. Inyule yi yon i yé mut.

I mam mana mon ma bi boñ man mee le a soohe Hilôlômbi le a waa bañ pôdôs nye, le a waa bañ ti nye biniigana inyu i boñ le a kônde bana banga hémle. Inyule Hilôlômbi a nyônôs i jam a mbôn.

Yaônde, 10 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

BISUGUU

1) Bambome

2) Banyaña

3) Bilai

4) Biseede

5) Bôla tonjé

6) Kôkôô biyôgô

7) Libôô

8) Linjéé

9) Tju

10) Tôghu

11) Wem

12) Bibabanda

13) Nyabô

TJÔDÔT

1) Bon ba nyuu

2) Jas li ngan

3) Kipis pand hôdôt

4) Kisenge ikega

5) Likek li njok

6) Mbénd i hônd

7) Me sôli metama

8) Nwa sôñ

Yaônde, 15 matumb 2005

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

BANGA BIJEK NI NYÔBA INYU NIÑ I BOGA

Bijek ni maog di nje ni nyo hikii kel, b’a bi yé inyu niñ longe niñ ? Mut a nlama je bijek inyu i boñ le a ba mbôô. Jon u gwé bijek bi minsôn, bijek bi bombo, bijek bi mahoñ, bitatam, môô, bikai ni minso. Bijek bi nhôla mut le boña wé a sal longe, le matjél ma mal bañ i nyuu yé, le minsôn mi bana ngap le a laa sal i nson i yé nseñ inyu niñ yé i ke ni bisu.

Ngim bôt i nyo matjél ma bôt bape inyu i bana ngui, bigwel moo, lihat i ke ni bisu. Ngim bôt ipe i nje bôt ba binam inyu i bana bijéle i ke ni bisu.

Bôt ba kôba kikii ba ntehe i mam Hilôlômbi a bi boñ bo, ba yilna ni bakôna Hilôlômbi, ba hiumlana ki ikété gwéha kikii Bayemlikok a bi gwés bo ni tohol bo ingéda ba bi solop i Ngog Lituba. Jon ba bi bada bijôl bi gwét bi Hilôlômbi, le ba je banga bijek ni nyôba inyu niñ i boga. Ba kit le ba bañ nkol maog ndi mbu Njombongo i yon ni bo inyu i hémle Hilôlômbi. Ni Batuupék a ti bo yi ni pék le ba ba kunde. Jon Hilôlômbi a bi ti bo mbén bisu ini le, man mee a je bañ bijek, a nyo bañ maog ma loñ i ñane nye tigale a yila nkol i loñ i.

Yaônde, 10 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

HILÔLÔMBI NYEN A YÉ HOMA NIÑ I BOGA

U nhel mahoñol moñ ni maboñog moñ yag njee? Mandutu moñ, manoodana ma len ma ntinde we le u bat le njee a nla boñ le u bana hogbe. Ni ki le u bat le njee u nla nigbene i tôl yé. U nog ngandag bibug ni ngandag biniigana. Hilôlômbi nyen a gwé bibug bi niñ i boga. Jon di nsébél nye le Kimaltjai. Hala wee maliga mé ma yé nlélém tjai di tjai.

Hala kikii u neebe le u yé man Hilôlômbi ni ki le nyen a bi hek we, u nlama yéñ nye ni biniigana gwé le Hilôlômbi a ti we banga hémle inyule nyen a gwé yi ni pék yosôna.

Hilôlômbi a nyi mam momasôna. Jon di nsébél nye le Batuupék. Yom yokiyo i nla bé nai nye. Jon a yé Bayemlikok.

Yaônde, 22 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

SUKULU

Ntôñ diséé = école maternelle

Dikehge = petite section

Diuuna tole duhuhuna = grande section

Ntôñ ngôlôñ = école primaire

Ndap 2 = cours préparatoire

Ndap 3 = cours élémentaire 1

Ndap 4 = cours élémentaire 2

Ndap 5 = cours moyen 1

Ndap 6 = cours moyen 2

Nadal yi = enseignement secondaire

Liben li bisu = premier cycle

Liben li nsôk = second cycle

Mbôgi liben li bisu = B.E.P.C.

Kégés yi = enseignement supérieur

Jubul kégés yi = baccalauréat

Kunde yéñ yi = licence

Gwelba yi = maîtrise

Lilakle li yi = thèse de doctorat

Nguum tole nguma = docteur

Ndap sukulu = salle de classe

Ndap yigil = salle de cours

Yééne sukulu = table de classe

Ñudu sukulu = élève (écolier)

Héfté = cahier

Liwindi = crayon

Liwindi li oda = crayon à dessin

Sawô = stylo

Pem = craie

Ntédél matômb = équerre

Ntédél i bôô = compas

Ntédél i ngét = rapporteur

Ntédél i minlôñ = règle

Séhél matila = gomme

Nkame = colle

Warra = fermeture à glissière

Jomb li gwom bi matila = trousse d’écolier

Kaat añ = livre de lecture

Kaat tila bibug = livre d’orthographe

Héfté matila = cahier d’écriture

Héfté minkôm = classeur à anneaux

Bot i sukulu = sac d’écolier (serviette d’écolier)

Gwélél i bot i sukulu = poignée du sac d’écolier

Ngôlô i sukulu = gibecière d’écolier

Mpék i mbédgé = poche antérieure

Nkap tole nkai = courroie

Mbôk = nombre cardinal

Mbôk i tel = nombre ordinal

Ntéyag hinoo = doigt levé

Yaônde, 10 matôp 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

LONGE NI BÉBA

Njee a nkit le ini i yé longe tole i yé béba ? Inyule ingéda mut a njôp i sabe ndi a yoñ yom i babé nye i saa i yom i, wee a nip, hala wee a mboñ béba. Ibale bo ndi a nsaa i yom a nyoñ, hala wee a mboñ longe. Ingéda bôt ba kôba, munlôm a bé yi bé muda ibale bo a mbat bé nye libii. Ingéda ba nkal le longe i yé i yom i yé kunde le u nla boñ ndi béba i bag i yom i yé kila, hala a ntinde bés i nog le mbén yon i yis bés longe ni béba.

Bôt ba kôba ba bi tehe kikii Hilôlômbi a bi tohol bo le ba ba bañ minkol inyule libag li nkol li yé béba. Jon Bayemlikok a bi sal nson wé. Hilôlômbi a ti bôt ba kôba yi ni pék inyu i yi longe ni béba. Jon ba nsébél nye le Batuupék. Hilôlômbi a unda bo le longe yé i yé mba ni mba ikété maliga. Jon ba nsébél nye le Kimaltjai. Inyu i boñ le bôt ba kôba ba hôya bañ kii i yé longe ni kii i yé béba nyen Njombongo a mpôdôs man mee. Bôt ba kôba ba bi jôp i base i sôkbôk inyu i tééda ni gwélél biniigana bi Hilôlômbi. Ba bé yi le ngim bôt i gwé bigwel moo, mahoñol map ni maboñog map mabe bi ntinde bo i kek le i mam map ma ma yé longe i ke ni bisu. Jon bôt ba kôba ba bé bégés loñ mee. Jon u nog le, kiñ loñ i yé kiñ Hilôlômbi. U nogog ki le, mut a nje njék ndi mut a nje bé loñ. Mu i njel i nyen u nog ki le, gwelna gwelna bileñ bi nyôl. Inyu hala nyen ba bé yil man mee ni bilem bini le : gwéha, maliga ni ômsiñ. Nu a nyi i homa longe i yé ndi a tjél yo, wee a yé mbodo. I mut a nke i njel longe a nwo bé.

Yaônde, 22 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

HIÔDÔT

Hala a yé ngim yom i yé i ngii i i mbai ni mapubi ndi i nennge kikii ngim liton i mbai i mis ma mut i téé bilôñ tole ni ngim bikei. Tjôdôt di nti mapubi.

Inyu i yi bai i hiôdôt, u nlama yi libim li mapubi a mpémés ni liké li yé ipôla yoñ ni i hiôdôt i. Hiôdôt hi ngwé ingéda ngandag manjiñ ma hôk (ngandag mbot malép téntén) ma mbôdôl kwo ni bomede ni njel ngusi. Libogdaga lini li mboñ le dibot di manjiñ ma hôk di mbéna tôôma ni mbôm ngwéé, hala a mboñ le njiñ i hôk i nlék. I sôk, mbot malép a nlék ngandag inya i yé le dibot tjéé ingéda da tôôma bo nibo, da him habé haa ndi ba gwañna inyu i yila njiñ hôk ba nsébél le hélium. I lék i mpam munu i nson unu hon i mboñ le hiôdôt hi mbai.

I lék i i mpôna lilôs li yom i i gwé mbot malép. I kôndba lék ini i nkônde linyunge li njiñ hôk le i kwo bañ ni njel ngusi. Hanyen njiñ i hôk i waa libogdaga. Jon ingéda hiôdôt ha bana ngandag manjiñ ma hôk bi bôdne, ha hoo ligis mo inyule ingéda hiôdôt hi keñep ngandag, ha gwés nog lék inyu i boñ le hi kwo bañ ni njel ngusi. Ingéda hiôdôt hi nlék hala a mboñ ho le hi ligis manjiñ ma hôk. Ingéda hiôdôt hi nligis manjiñ momasôna ma hôk, hi mbôdôl sune ndi hi kahal siip. Yom di nyi, yo ini le, jop tole hañngaa li yé soso hiôdôt. Tjôdôt di nyiinga. Tjôdôt di nke liké. Inyu i tehe liké jap, u nlama bana biléman bi ntehe haa.

Bôt ba nhoñol le tjôdôt di nla kena niñ i mut. Jon u nog le hikii mut a gwé i héé hiôdôt. Môi ma tjôdôt :

Likek li njok

Kipis pand hôdôt

Kisenge kéga

Mbénd i hônd

Bon ba nyuu

Me sôli metama

Jas li ngan

Nwa sôñ i ke ni bisu

Jon u tééda le, tjôdôt di ngwé, di niñ, di nwo.

Njiñ hôk : gaz

Mbot malép : hydrogène

Ibot : atome

Dibot : atomes

Ngusi : gravitation

Yaônde, 18 hilônde 2000

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

NIHBE

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé liban ñem i ngim mut tole i ngim yom u ngwés bé. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le hala a yé i yi hémle ni maboñog ma mut numpe to ibale bo ndi u neebe bé hémle yé ni maboñog mé.

I len ini u nog ngim bôt i nkal le mut a gwé bé i kal nye kii i yé longe tole kii i yé béba. U nogog ki le maliga ma tabé nlélém, ma nkiha ni liti maôñ ma hikii mut, ma nla selna ni ligwé li mbog li hikii loñ i ke ni bisu.

Ngim biniiga i yé kom ni kom kikii bo lôs, lipém, telepsép, mange manôgla, suhul nyuu, likap, ngôô i ke ni bisu.

Yom di yi yo ini le, bilembe ni wip bi yé béba inyu matén momasôna ndi longe, ngôô ni suhul nyuu bi yé longe inyu matén momasôna.

Hilôlômbi a yé Hilôlômbi nu maliga. Jon ba nsébél nye le Kimaltjai. Maliga mé ma yé nlélém i boga ni boga. Jon bôt ba kôba ba bé hémle nye. Ni bo ba bé ti nye mam map momasôna. Hilôlômbi a ngwés bé béba. Jon man mee a bé kal nye mam mé malam ni mam mabe a mboñ inyu i boñ le Hilôlômbi a kônde pôdôs nye ni biniigana gwé.

Base i sôkbôk i bé niiga bôt ba kôba le ba niñ ikété nsañ ni bôt bobasôna, le ba leegana bo ni bo inyu lipém li Hilôlômbi, le ba boñnaga longe bo ni bo, le ba nognaga ngôô bo ni bo, le ba nwélaga bo ni bo ikété suhul nyuu, le ba ban i ñem i pôla yap ikété gwéha.

Jon nihbe i mbat hémle, botñem ni gwéha inyu i bôt u ngwés bé tole inyu i bôt ba mbén we. Batuupék a kônde ti we yi ni pék inyu i niñ banga nihbe.

Yaônde, 22 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

MAN MEE A NUÑUL BAÑ BITÉK GWÉ MUT A TABÉ MAN MEE

Hala a yé mbén i yôhne ibaa Hilôlômbi a bi ti bôt ba kôba ingéda a bi tohol bo gwét i NGOG LITUBA. A bôn bo le a ti bo nkoñ. Bayemlikok a yônôs likak li, ni bon ba mee ba bana nkoñ. Batuupék a ti bôt ba kôba yi ni pék inyu i sal bijek mu i nkoñ wap ni ôô bisélél gwap. Hala wee Hilôlômbi a bi sayap bo le ba niñ longe ni ki le ba ba kunde. Jon a bi ti bo i mbén ini inyule ingéda ba nuñul nkoñ wap mut a tabé man mee, i mut nunu a nyi bé Hilôlômbi ni biniigana gwé. Mahoñol ni maboñog ma mut nunu a tabé man mee ma yé le a kadal nkoñ. Ndi ki ingéda Hilôlômbi a bi ti man mee nkoñ, i nkoñ unu u kéba ni matén i mbus matén, bôt ba kôba ba nkap nkoñ ni mandap ma bikôkô i ke ni bisu.

Inyu i ti Hilôlômbi mayéga ni i jam lini le a nti bo nkoñ, nyen man mee a bi kéné i ngén ini le, yoñ sat u nyi, yon u tôgbege. A kéné ki i ngén ini le, ba nkés bé mbog i ngii mbog. Hala wee a kôm bañ Hilôlômbi mbus to biniigana gwé inyule a son njonog, a yi habé i kel Njombongo a loo.

Hilôlômbi a bi sayap nkoñ i man mee, a bii lihat mu. Jon ibale u nuñul biték gwoñ mut a tabé man mee, i mut nunu a nyoñ lihat li yé biték Hilôlômbi a bi ti bôt ba kôba.

Yaônde, 26 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

LIBAG LI KUNDE

Inyu bôt ba kôba Hilôlômbi a bi unda bo njel kunde ingéda a bi tohol bo gwét i Ngog Lituba. Base i sôbôk i nkal le u nla ba kunde ingéda u nkon Hilôlômbi woñi. Hala wee u ngwélél mambén mé ndi u gwéheg ki Hilôlômbi. Kikii Hilôlômbi a bi gwés bôt ba kôba, jon bôt ba kôba ba bé gwés bôt bap ba libôg, ba bag bôt ba likap ni bôt ba nogna ngôô.

Mut a yé kunde a nje bé yom yokiyo i lel balal ba ndamba, a nyo bé maog i lel balal ba ndamba i ke ni bisu. Mut a yé kunde ingéda a nyi inyu kii a nhémle Hilôlômbi, ingéda a nyi bagal longe ni béba i ke ni bisu.

Yom u nlama tééda, yo ini le, libag li yé yom i nom.

Yaônde, 28 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

MAPANGA

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé nsul u ngand. Jon ibale bo ndi mut a gwé ngand maséé ndi a naña we, u nlama kena i mut nu mapanga. Ibale bo ndi mut woñ a gwé ndutu, inyu i unda nye le u gwééne ngôô, u nlama kena nye mapanga.

Jon mut a ke bañ moonso i ngand maséé to i ngand ndutu. A kena mapanga inyule hala nyen ba nyil mut a yé gwélés. I mut a nyi niñ i bôt a nyi le mapanga ma nkônde at bôt inyule i kel nyek a gwé jam, i bôt a tinag mapanga, yag bo ba lona nye mapanga. Jon u nog le, to u nkap bé, u tjak mapil.

Yom u nlama tééda, yo ini le, mapanga ma yé likébél u nti mut ni longe ñem.

Yaônde, 29 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

BAYÉN PÉÉ

Ingéda u nhémle Hilôlômbi hala wee u nyi le nyen a bi heg we. Jon u mpam i mbédgé juu inyu i bénge le sôñ i nta. U mbemb kel ngand ngwo inyu i unda Hilôlômbi le u nôgôl nye, le u ngwélél mambén mé inyule nyen a yé Bayemlikok.

Ingéda u nyén péé, hala a nkobla le u nsoohe Hilôlômbi, u nti nye lipém ni bibégés bi kôli ni nye. U nyi le Hilôlômbi a ti we yi ni pék, a ti we biniigana, a gwel we i woo, a ti we banga soñnda, a ti we masoda le u gwés nye i ke ni bisu.

Bayén péé ba nlama bana mban inyu i nigil mambén ma Hilôlômbi, inyu i nog kiñ yé ni biniigana gwé to ba yé i ndap Hilôlômbi tole i ndap wada wap.

Bayén péé ba nkal Hilôlômbi bilonge gwap bi mam ni mam map mabe ba mboñ inyu i boñ le Hilôlômbi a kônde ti bo banga hémle ni suhul nyuu.

Yaônde, 10 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com

LITI

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé lôôs mut yom. Njee a lôôs bés yom? Njee da lôôs yom? I mbe ngéda da lôôs yom?

Liti li mbat le u ba nkôôbaga kikii bôt ba nke ngwé. U nlama yi i yom wa lôôs ndi u bag u kôli i boñ i jam li. Hala wee u nlama ba mut a nla yi nog bipôdôl, u nlama lôôs gwo bôt ba yé maliga inyule bon ba nla yi niiga yak bôt bape. Jon liti li mbénge njee? Kii a nlama lôôs? Imbee liada li yé i pôla yigil ni liti ? Lelaa i jam li li nlama bôña ?

Bôt ba kôba ba bé nyambaa i kai ini le hoñol inyu i nog bipôdôl longe ni inyu i lôôs biniigana bi mbog ni biniigana bi Hilôlômbi ikété maliga. Jon u nog le, ti i yé masoda i loo yoñ.

Bôt ba kôba ba bé gwélél ki matiñ ni mabam le i yom ba nlôôs i niglana longe tjai di tjai. I jam lini li bé bôña longe inyule ba bé gwésna bo ni bo, ba gwéhég ki loñ mee ndi ba bannga ki banga hémle. Hala wee ba bé bilôs bi bôt ni bôt ba maliga. Jon ba bé yi ingéda ba nlama lôôs i yom bagwal bap ba nti bo ni bonjee ba kôli i leege. Jon u nog le, pô i wok, minson mi yihga.

Yaônde, 28 hikañ 2009

Nkam Pondi Pondi

http://antoinepondipondi.blogspot.com