Nlanga kiñ-nem

Lipep lini li yé nkwel nkus nkena loñ i Nwel mbog Afrika  Pieter W. BOTHA a bi kwelés bijô bi hikuu héé dilo 18 hikañ 1986, lipep li manwin Sunday time nyen a bi pémés i nkwel unu u gwé ño bug le : libogog jem inyuu i tjé MINHINDÔ mi loñ i Nwel mbog Afrika.

A bilôg bi kéé bi gwéha Bakana ba afrikaner, me nsayap bé lipémba ni bilôg bi nyuñ bi bôlôm ni bi bôda i jôi li matjél més momasôna. I jôi li tik yés loñ ni i jôi jem, me BOTHA, ñane sap i Nwel mbog Afrika. A ô e nyoo bé me nti bé mayéga ni bibégés inyuu lôs nan ni ômsiñ nan i tep ni bi tep me le me kena niñ i bon ba Afrikaner. Mangéda ma yé bés mabe dilo tini. Jon me nkit le me ntiina bé inyuu i kônde yis bé le me yé ni bé to ikété hié to ikété mbug mbebi. Di niñ ikété mbôm bôt i yi bé jam ndi yom ba nke bés njôñ matjél més. Ba ñoo bés ndi ba ngwés kadal i mam di nkôhna. Ni hôya bañ le di yé ngim litén i édi ndi i bag ki ngui. I ngii ngii Bakana ba Afrikaner.

Ni bénge bañ me ndigi kikii jôi jem le BOTHA ndi kikii banga mbu i niñ ni bot-ñem nañ inyuu bilôg bi nyuñ bi bôlôm ni bi bôda. Hodo hodo me nkal bé, biték bini, Nyambe nyen a nti bés gwo jon di nlama jo i pam di nwes matjél més.

Di nla bé yén hala i tehe i mam di mbot le i bôt ba nyi bé jam ndi ba bag bôt ba yengi “Kaffirs” ba tamba gwo. Tison Prétoria i gwéé ni pék Bakana inyuu Bakana. Di gwé bé le di unda to njee ndi to MINHINDÔ le di yé  litén li nloo bo.

Di ñunda MINHINDÔ i jam lini hala a nlel balal ba ndamba. Sap i loñ i Nwel mbog Afrika  kikii di nyi yo i bi héga bé ni jôñ i mahoñol. Di mbot yo ni pék yés ni biibe yés ni matjél més. Matjél ma basañ bés ma kuba hisi hini inyuu tohi yés. Jon di gwé soso pil i tééda yom yés, ñañ wés ni lipém jés. I mut a njo sañ le a niñ ni telepsép a njo bé nkoda. A bilôg bi kéé bi gwéha, ni nyi bilembe ba ntôô i nkoñ hisi inyuu yés. Ba ñode bés mam momasôna ma yé béba. Ndi ki hala a ta bé mbale. Di mboñ bé bibéba bi mam i lel bôt bape. Ni hoñol hala a banga bon ba loñ, mbagla koo i nyuu i ba pot i bi bôdôl bé ni Bakana ba Afrikaner. Hala a yé ngim jam li niñ. Me noode ndigi le me unda bé hala le di mboñ bé ngim héhla jam le i bôt ba ñhoñol yi jam ba bi boñ bé tole ba téé ba mboñ. Di yé ndigi ngim litén i téésép i i gwé niñ i téésép ndi i gwéhék niñ niñ i litén li Bakana. Di mpot bé tiig kikii Bakana bape le di ngwés MINLANGA mi bôt. I jam lini le MINLANGA mi bôt mi mpôna bôt ba binam ndi ba boñog mam kikii bo hala a nkobla bé le ba yé bôt ba gwé banga pék. Nkongo i tabé nyik to ngôdô i ta bé hikômbat ndigi inyuule ba mpôôna. Ibale bo Nyambe a gwés le di kôli ni MINLANGA mi bôt ki a bihek bés ni nlélém koo i nyuu ni nlélém pék. Ndi a bi hek bé bés nlélém : BAKANA, MINLANGA NJEE. Baénél ni milimil. I pes i pék di nlel MINLANGA pénda i tabé i bôdôl ngandag nwi hanano. Me nhémle man Afrikaan a yé mut telepsép nu a nkon Nyambe woñi, niñ yé i ñunda hala. A tabé mut pinda kikii bôt bape. Ndi ki i yé le di nti MINLANGA mi bôt minson di yik ki le nkol ni môô i gwep. Yom di nyi yo ini le, Bakana  ba Mbenge, ba Amérika, loñ i Kanada, loñ i Ôstralia ba nkam bés to bipôdôl gwap bi nkiha bé ni maboñog map.

2

         Noñnaga ni hinoo tomnga di nyi bibug di nlama gwélél ni hee di nlama gwélél gwo. Inyuu i yi le me mpot maliga, me mbat bé le ni kal me ibale bo loñ yada i Bakana i gwé bé nkus i loñ yés i Nwel mbog Afrika. Njee a nsomb gôl yés ? Njee a nsom mpuma wés ? Njee a mboñ nyunga ni bés ? Njee a nhôla bés i bana mbôm jôl gwét ? I jam li yé ha i yé le bés ni bo di yé litén jada. Hala a yé soso jam a sôli. Jon likot jés li masangô li nkiha ni loñ Amérika, loñ i Ngisi, loñ i Jaman i ke bisu ndi di bannga ngim biloñ bi MINLANGA. A mawanda mem bon ba Afrikaner, ngôñ lipémba i mbôdôl bé ni bés. Jon man kôp i ta bé nye ntinag le a je  kuumba. Hala a nôôga le kuumba i nje man kôp. Ndi bo ibaa ba yé nga dinuni ? Mbén libag li mbog bihégél i yé le mbôm hobi i nje man hobi.  Inyuu hala nyen pééna i tabé le Nlanga mut i yé yom inyuu Nkana. Jon a bilôg bi kéé bi bôlôm ni bi bôda di pôôna ngap yés inyuu i jôs ñemb nunu le Nhindô. Me mbat bon ba Afrikaner bobasôna le ba ôô pék yap i gwét bini. Nyambe a nla bé kôm bés mbus inyuule di yé litén jéé. I mbôdôl bi béé, hikii wada wés a ntehe le MINLANGA mi bôt mi nyi bé ane bomede. Ni ti bo mangaa, ba mbôdôl nolna bo ni bo. Ba nyi bé boñ banga mam ndigi i boñ liyôgbe, masak, libii ngandag baa ni li boñ biyôglô bi mam. Ni nla tehe ni mis ma nan biloñ bi MINLANGA mi bôt bi nyila kunde bi ma boñ kii. Di nyi i mam ma i mpémél i loñ i GANA, loñ i MOZAMBIK, loñ i Sudañ, loñ i Nijéria, loñ i Uganda, loñ i Egiptô. Yom ipe bé ndigi yubda keñi, bitek, njal kikii i loñ i Etiôpia. Di neebe le Nlanga mut i yé yimbne i liyep, Nkana a nloo nye, a yé mut yengi, a nyi bé sélés boña wé. Jon hala a nlama ba ntiig le Nkana a bi héga inyuu i ane Nlanga mut. Da gwélél bijek inyuu i tjé MINHINDÔ. Di mbana longe mbôñ i nol we ndék ni ndék. Di nlama ha yo bijek ndi i yisla bôda kom. Yom di ntôñ i yé le i ngaa ini i kwo bañ i moo map inyuule ba nla gwélél yo i jôs bés ibale bo di ntehe i ngandag Minlanga mi bôt mi nsélél ma ndap més. To hala di nlama yéñ manjel momasôna le i ngaa ini i yégle ndigi i moo més. Yom di nyi, yo ini le, ngandag MINHINDÔ i neebe bitek bi moni. Me gwé libim li moni inyuu i sal i nson unu.

Litôôma mi ño li nlama ki bôña i len ini. Bayi mam bés ba nlama sal hikii kel le ba tôôma MINLANGA mi bôt miño. Nlanga mut i nyi bé niñ i ti bôt jon di nlama pémés i jam li. Nlanga mut i yé ngim hégél i nyi be tehe i mam ma loo i yaani  nu a ñye. Inyuu hala nyen di nlama jôs nye ni i mam di hégda haa ngandag le a nla bé hégda mo. Nlanga mut i nyi bé bog niñ yé i lel nwi wada. Di nlama bé hôya hala. Jon me gwé ngim bôt i nsélél me tôbôtôbô i nsal i nson u.

Me mbat banyañ ba Afrikaner le ba gwal ngélé ibaa. I yé longe le bon ba gwé i lel balal ba ndamba ni i njel ini le wanda bôlôm ni wanda bingond bi Bakana ba kônde bana bon Manjel momasôna. Di nlama yén péé le Minhindô mi bôlôm di bagal bo ni baa bap ndi di fane bôda ba Minhindô ba gwé bon mabum map ndi ba tabé mbiibaga.

Me mbot ngim péhba, nson wéé i yé  tôôma MINLANGA mi bôt le ba nolna bo ni bo. Manola mana ba nlama bé kokse i bet ba nkan kuu inyuu i boñ le manola ma kee ni bisu.

Bayi mam ba nsélél me ba nléba lelaa ba nla ha mbôñ bijek gwap ni nol bo ndék ni ndék ni lelaa bôda ba nyila kom inyuu ngéda yosôna. Liha mbôñ maog ba nyo la hôla le nsongi wap i bôt i sôs. Bingond gwés bi Bakana bi nha i mbôñ ini bijek ni maog ma MINLANGA mi bôt le mbôñ ini i nol bo ndék ni ndék sañ yés i. Gwét bi loñ yés bi ngwélél mbôm jôl gwét inyuu i tjé Nlanga mut jon di nlama gwélél pék yés inyuu i boñ i nlélém jam. Nseñ i yé le i jam lini li ba jam li mut bo mut. Kikii ba ñañal le Nhindô mut i nwo ingéda a nke i nañ ni muda Nkana jon tjiimbe i nkédna ni nsul. Dikokoñ tjés di sapak di nlama ba ni bisônda gwés bi apartheid bi soli ingéda ba ba ba nsal nson wap i ha mbôñ ni i ôbôs mém ma bôda ba na lôg bo le ba yé mawanda map. Di gwéé kii le di gwélél Bakana ba bôlôm le ba kee bôda ba Minhindô ba nyét bé ndéng i nyuu i boñ nlélém nson. Di nkôhna bikaat bi bôda ba libambe biloñ bi Mbenge ni loñ Amérika bi nhee ni gwés sal nson u. Moni mi nla hôla béé kikii di gwé nwo, di nla yi gwélél nwo. I pôla i, a bilôg bi kéé bi Bakana bi gwéha loñ yés, ni ha bañ i ñem nan i yom nkoñ hisi ya pot ni wo bañ nyuu le ba nsébél béé le ni bagal bôt  inyuu koo yap. Hala a ntéénga bé me le ba nleñ me nguu le me nyen me mbot ni ba kiñe i bagal bôt inyuu koo yap. Ma yila béme kôi inyuule mut a nsébél me le kôi. Ma ba ndigi hiôdôt nan i mbay, banga mut BOTHA. Bug yem i nsôk i yé le di nlama  sal ngi nwaa mandap ma gwal. Di nsaa bé baane bilap bi bisai le ba hôla boonge ba titigi ba Minhindô le ba loo i niñ ndi ba nlama nol bo ingéda ba ngwéé. Ibale bo ndi nson unu u salak longe, ki ngandag mam i ma mal. Hikuu hem i ane hi ntééda moni tôbôtôbô inyuu i boñ le nson unu u séla bilap bi bisai ni ndimsi.

4