MAN BASAA MAKEND NI MBOG YE

MAN BASAA MAKÉND NI MBOG YÉ

Loñ yokiyo i bi hol bé to ba kunde ibale bo i loñ i, i mpot bé hop wé ni hémle Nyambe wé. Jon u nog le: i yoñ sat u nyi yon u tôgbege. Inyuu  hala nyen u nlama yi i homa u bi nyodne. Hala wee u nlama yi mbog yoñ kôba ni kwañ. B’a jôi li Basaa li nlôl i hop i bon ba mee? Basaa a yé Nyambe nu a yé i ngii Banyambe.

Ingéda u ñot mahoñol moñ ni hop woñ u ntehe nkoñ isi ni mis moñ. Jon u nog le: ñyéé i nke bé mañan matehe ngwé. Mu i njel i nyen u nyi le i yom ini i yé lam , i yé maliga, i yé sép i ke bisu jon u nog le: ngôs nye li lama hee, u mbat nwet. Bakén ba maloñ ba yi ni tehe le man mee a ñôm minkañ isi inyuule liboñog jéé li mam li nkiha ni mbog yéé. A nje bijek ni nyo maog ma basôgôl bé, a niñ noñnaga ni mabogog ma mam ma bôt ba kôba. Hala wee liniñ longe niñ. U nlama yi le biloñ bi gwé  bé manwanda. Loñ Pulasi  i bi la hol inyuule baénél ba bé pôdôs bon ba loñ ni hop pulasi. Hala a yé nlélém jam ni loñ i Ngisi, loñ i Jaman, loñ i Chine, loñ i Yapan i ke bisu. Bakana ba Mbenge ba kit le ba nlama témb i mbog yap inyuu i ték ane(jupiter), gwét(mars) ni likot masangô(uranus). Hala a yé nlélém jam ni loñ i Chine: ane(conficius), likot masangô(tjeletjes i bibôm) ni gwét(liyi gwélél bikeibilibog). Hala a yé ki nlélém jam ni loñ mee: ane(mbombog), likot masangô(mut ngandag nwom a nlal bé njal) ni gwét(njanjañ i nkahal too bininiñi). Bakana ba Mbenge ba kit le ba nlama somb gôl, kei, kalasin, silba, mamuna, ngog mpuma, bikék i ke bisu biloñ bi Afrika. Inyuu i boñ le yom yokiyoi i kéñ bañ bo i somb i gwom bini nyen Pulasi ba bi bot nkuu mahop ba nsébél le RFI, Ngisi ba bot BBC, Amerka ba bot VOA i ke bisu. Yom u nlama yi, yo ini le batjam miñañ ba nsal i RFI to i VOA ba nkôs nsaa wap hikuu hi ane  i  mbénge bakén ba mam. Jon nson wap i yé le ba pôdôs bon ba Afrika noñnaga ni mbañ i loñ yap. Biloñ bi Afrika bi yé liyep, bi nyi bé mahol, bon ba Afrika ba gwé bé yi to pék jon makon ma ntôl biloñ gwap, kikii ba nyi bé bok mam map jon ba njo gwét bo ni bo inyuu hala nyen ndigi biloñ bi Bakana gwon bi nla hôla bo le ba bana nsañ, mahop ba mpot, matibla, ane i makiñ i ke bisu. Ngim bon ba Afrika ba neebe le nteba i ntagbe longe i loñ yap ingéda Bakana ba Mbenge ba nti mbôgi lam, ba nhémle i moni wap ba ngwélél ingéda a nlama ba ntéédaga biloñ bi Bakana i ke bisu.

Ingéda bipuuwene bi baa bi bi nyudug mandap ma ngii imaa i New York, loñ Amérka i yoñ ngim mbén le mut nyekinye a unda bañ mim. Hala a bé hilo 11 i sôñ dipos i nwi 2001. Ingéda bon ba Rwanda ba bé jo gwét bo ni bo, minkuu mi bitidii mi Bakana ba Mbenge mi bé unda mim mi bon ba Rwanda ndi ba badag ki ngim bon ba Rwanda lelaa ba nol bilog bisañ ni bakwade.

Loñ i Chine i bi ti biloñ bi Afrika mayéga le ba nhôla loñ yap le i jôp likoda li adna matén i nwi 1971 i yiha loñ i Taiwan kikii jam li bisu. Loñ i Chine i kal biloñ bi Afrika le bobasôna ba yé liyep jon biloñ bi Afrika bi nlama nuñle nye kalasin, gôl, silba, bikék, ngog mpuma i ke bisu. I jam li yôhne ibaa lini li ta bé maliga inyuu hala nyen u nog le: loñ ititigi i jôlag gwét didon. Hala wee i jôla gwét makenge. Inyuule yi yon i yé mut.

 

Gwét gwon bi nlona mahol biloñ bi Bakana ba Mbenge ni i njel ini le mangaa ba mbañ, likenge ba ngwélél li ntagbe i bôt ba ta bé bisônda ndi ba sombog jo kikii bo li la tehe juu ni ngim biléman, ndeemanwin i ke bisu.

Ingéda u yé makénd ni mbog yoñ, u niiga bôt bape, u ntila yo ni matila moñ, u mpot yo ni hop woñ, u mpémés bitaafel, bitidii i ke bisu hala a nlona minson, moni, liôô bisélél, libañ mangaa, bee i ke bisu ndi u nuñul bisélél ngwoñ, bee, mangaa, bijek, maog i ke bisu ni nkoñ isi. Jon man mee a wo bañ nyuu i pot ni gwélél hop wé ligwéyak i ndap yé, i mbai yé, i sukulu, i homa wé nson, makoda ma ntagbe litén jé, i loñ mee, i loñ Kamalun, biloñ bi Afrika ni biloñ bi nkoñ isi inyuule masôôbe u béé i yoñ ti. Mbog yoñ yon ya yilis we ngwélés ni nhat mut. Jon u nog le: i maange a bééga hikamba hi nyik, nyen ngwo i noñ.

Man mee a hôya bañ mambén maaa Hilôlômbi a bi ti bôt ba kôba i Ngog Lituba ingéda a bi hôla bôt ba kôba gwét le ba yémbél i bôt ba bé gwés le ba jôp i base baôm mbom isi.

Mbén bisu yon i nkal le: Man mee a je bañ bijek, a nyo bañ maog ma loñ i ñane nye tigale a yila nkol i loñ i. Mbén i yôhne ibaa i nkal le: man mee a nuñlene bañ biték gwé mut a tab é man mee. Mbén i yôhne iaa i nkal le: munlôm a haba bañ mbod mudaa to mudaa a haba bañ mbod munlôm.

 

                                                                                              Yaônde, 10 biôôm 2013

                                                                                                    Nkam PONDI PONDI

                                                                      http://antoinepondipondi.blogspot.com