dimanche 1 juin 2008

HIBAS

Di bagal dibas mintén imaa. Dibas di kété nyuu ni dibas di mbégdé nyuu.
Dibas di kété nyuu :
1°) Hibas hi kel tôl
2°) Hibas hi pémél i ndimnla
3°) Dibas hi matuba ma bobôg
Dibas di mbégdé
1°) Ngônd
2°) Hibas hi jôp
3°) Dibas di tjeñ
4°) Dibas di matag
5°) Dibas di mbind
6°) Hibas hi bel. Kii i yé hibas ?

Hibas hi yé bot i laakôp i libum i i yé le nlô bé ingéda mut a gwé. Hala we mut a ngwéna hibas. Yag munlôm, mbind i nlôl libum ndi i jôp ikété, laakôp libum i kena yo kikii bot i pam le tee libind. Ini nson i nséla man nye ngi gwé. Ibale man a gwé njel yosôna i yiba. Ndi ibale njel i yiba bé man a gwééna hibas, njel i yégle le minla mi nla jôp mu le mi pam le tee libind. Ha ni nyen i nsômbla le ba hoo kan man inyule minla nwéé mi nla jôp ibale mi nla ha bé témb, mi nlô njel.Ha nyen mut a nlek. Hala a yé ngwéénaga hibas.

Hibas hi bôlô i yé. I nlôl le ibale mut a ngwééna bé minsôn ngandag le minsôn mi nlet bé nye ngandag. Hanyen laakôp libum ni gwom bikété bi libum (minla, séé) bi jôp ha, bitém ha. Ini i ta bé ngwéénaga. I yé nkégag hibas to le hibas hi bôlô.

HIBAS HI KEL TÔL

Lipémél li lijubul li hu li yé keñi, hanyen kidig hisañ hi mabeda i jôp ikété tôl, hi nsagbe nyoo. Mut a nlo a kôdôg, matjél ma malag nye. Ini hibas di mbéna nyi ho ingéda di nkena mut i léman i mabéngba makété nyu (radio) ndi di tehe ho.

HIBAS HI MPÉMÉL I NDIMNLA

Hi nlôl le ibale minla mi njôp lipémél li ndimnla. Mi mpagbe ha, hi nla habé pam, li legda ha. Ini hibas di ntéé ndigi ho ingéda di nkan mut.

DIBAS DI MAPÉMÉL MA BÔBÔG

Yag dini dibas, nla won i njôp mu matuba ma, i nla habé pam. Di nléba dibas tini ingéda di nkan mut. Mut a nog jôhge ngandag ikété libum jolisôna.

DIBAS DI TJEÑ

Di yé kikii hibas i nson inyule minsôn, minliiñ, mintjeñ mi yé ntombog, mi mpam, mi yila mikegeg ni dibas.

HIBAS HI JÔP (ombilical)
Mut a gwééna ho. Hala we homa jôp a yipba bé.

NGÔND (épigastrique)

I yé i ngéda minliiñ mi tabé nsudge banga, ha nyen gwom bi kété bi pémél ha.

HIBAS HI BEL (hernie fémorale)
Laakôp libum yon i yé i jôp i bel.


Yaônde, 10 njéba 1986
Dokta MATIP MA NGOS
ni Nkam PONDI PONDI



DITAM

BÔLÔ I DITAM NI KII I YE DITAM

Ditam tjon di yé bijô ikété nyuu mut to nuga. Nson wap i yé le:
Li baa mbôñ ikété matjél, ikété nyuu, di ba pémés yo i mbégdé ni masai. Ditam di nkat ki le: yom yosôna i yé i nseñ matjel i nhôla nyuu mut to nuga i léba ba i mbégdé: gwom kiki bo bas, bombo to matjee ma matjél, puba matjee tole matjee mapubi ni bikôyôp bi matjee(globules blancs et globules rouges), to bijek bi minsôn (protéines, albumine), hala a yé bôlô i ditam.

DITAM TOLE BAENE MATJÉL

Bahene = segesege tole sehgene i matjél

Hitam hi mpôna kôn i likôl (haricot). Nyuu yé i mpôna man mbambai, ét wé i yé 300 grammes.

Ikété nyuu di niñne i ngii nsôn ba nsélél le inyum. Laakôp i libum ni lihoñ ba nhô tjo. Ba niñne i mbus laakôp i libum hala a yé le i pôla nsôn i nyum ni laakôp. Hikii hitam hi gwé njel matjél ibaa. Njel matjél i pubi ni njel matjél i hindi. Injel matjél ini ibaa i nlôl i njel matjél i pubi i libum ni i njel matjél i hini i libum. Njel matjél i pubi i nlôl i ñem, i nke bijô.


ŇEM – BISAHA – ŇEM- BIJO- ŇEM

Njel matjél i hindi i nlôl bijô i nke ñem, i mbus ñem, bisaha (poumons) nyen matjél ma nyoñ mbuni (oxygène), ingéda a mal yoñ mbuni a nke i ñem, ingéda a nlôô i ñem ndi kundi a jôp ditam di baa nye, a tagbe ndi a kee bijô bi nyuu. Matjél ma nke biugul inyu ti gwo mbuni.Mbuni won i nhôla i nyu i ligis bijek ni ti bés lék i niñ (métabolisme).

Hikii hitam hi gwé hidun hada (million) i dibaaene. Ditam tjo dibaa di gwé didun dibaa di dibaaene.

Hikii hibaaene hi gwé himaga hi dikokoña ni dimaga di dinjenjela di matjél mbunja matjél, mu nyen matjél ma nlôl di ma baana, ndi mahindi ni malép ma lôl dikokoña di masai ndi ma pam i ndek ditam. Ndek ditam yomede i om masai ni bon ba minkoñ mi masai i pam i waa i ditam(bassin).

I nwaa masai ma mpam i waa i ditam, masai ma nlama yék gwom gwobisôna bi yé i nseñ i nyuu mut ikété matjél. Ibôdôl i waa i ditam nyen minkoñ mi masai mi nkeñi mi nkena masai i pam iséé. Ingéda masai ma nyon iséé, ha nyen ngôñ masai i ngwel we.

Makon ma ditam ma yé béba kikii kon i ñem. Ndi mut a nla nom ni kon i ñem iloo kikii mut a nla nom ni kon ditam.

Dokta a nla yil kon ditam ikété masai : bombo, bijek bi minsôn lôñ ni minsoñ kikii dimamana dipoga di niñ (microbes) bi bi nlama bé tagbene i segesege ditam tole téntén makon ma bijek kikii mbit bombo(diabète), mbit nuga(goutte) i ke ni bisu.


Yaônde, 10 njéba 1986
Dokta MATIP MA NGOS
ni Nkam PONDI PONDI









LIYI NYUU MUT

Di nkap nyuu mut môga maa : ño, ñem kété nyuu ni biugul.

Yigil yés ya bôdôl i ño, di noñ i ñem kété i nyuu mut. I mbus biugul. I mbus di ga noñ ndoñol i nigil kété nyuu mut. Ingéda da mélés ini yigil, da ga noñ yigil i yi i jôl, hikii yom ikété nyuu mut, nson wéé ni nseñ wéé.

Ňo = tête
Kôgôô ño = cuir chevelu
Kégéé i ño = crane
Tjôñ = chevelure
Mbus ño = occiput
Mbom = front
Mis = yeux
Gwii bi mis = sourcils
Biléé bi mis = cils
Bikôkôp bi mis = paupières
Nso i jis = oeil
Itéé i jis = rétine
Puba jis = blanc de l’oeil
Pañ jis = côté de l’oeil
Nlanga jis = iris
Jôl = nez
Nwi mi jôl tole mbén môl tole mpôm mi môl = narines
Maôô = oreilles
Bilai bi maôô = pavillons
Nwi ô = conduit auditif
Ngom ô = tympan
Nyañ ô = oreille interne
Mang = mandibules
Lisug li mang = tempe
Ngii limang = pommette
Limang = joue
Nyo = bouche
Bép i nyo = lèvre
Mason = dents
Balôm ba mason= incisives
Bikigii = gencives
Pôs mason = canines
Makek = molaires
Hilémb = langue
Jas = menton
Joo = cou
Mbus joo = nuque
Ngoñoo = pomme d’Adam
Ngodol = trachée artère
Limilil = oesophage
Tôgôl i kinde = épiglotte
Bééga hilémb = larynx
Tôl = poitrine
Isi i mbay = épigastre
Hikéné = bras
Woo = avant bras
Libong li woo = coude
Libonga li woo = poignet
Libaa li woo = main
Nlôm hinoo = pouce
Nunda manjel = index
Yamb hinoo = majeur
Yanga hinoo = annulaire
Susuga hinoo = auriculaire
Libum = abdomen
Mbus = dos
Nya i mbédgé = aisselle
Homa a nkap bel ni litag = aine
Bôbôg = hanche
Bel = cuisse
Libong = genou
Mboñngo = jambe
Litog = jarret
Hiyug i mbus kôô = mollet
Kokowa = cheville
Tindii = talon
Mbus libal tole pélé = cou-de-pied
Njañ libal = plante du pied
Dinoo di makôô = orteils


Yaônde, 02 kondoñ 1998
Nkam PONDI PONDI






YI I NYUU MINSŌN MI NYUU MUT BINAM
= Anatomie du corps humain

1- Ngodôl = trachée artère
2- Yodgoñ tole ibabana = glande thyroïde
3- Njel matjél hindi i keñi i tôl = veine cave supérieure
4- Njel matjél pubi i tôl = aorte
5- Njel matjél pubi i bisaha = artère pulmonaire
6- Ō ñem walôm ni waé = oreillette droite et gauche
7- Nsôn i ñem = myocarde
8- Ntjep bisaha i walôm ni i waé = bronche droite et gauche
9- Laakôp i ñem tole bot i ñem = péricarde
10- Bituuñ bi ñem bi walôm ni bi waé= ventricule droit et gauche
11- Mbay = côte
12- Sanga i tôl = diaphragme
13- Hisañ tole hu = estomac
14- Baayéñ = rate
15- Waa hitam = bassinet
16- Hitam = rein
17- Nkoñ masai hitam = uretère
18- Nyum minkak walôm ni waé= muscle psoas droit et gauche
19- Njel matjél pubi i bôbôg = artère iliaque primitive
20- Lisuk li mbôm nla = rectum
21- Lipémél li masai i séé tole nlega li séé = orifice urétral
22- Séé = vessie
23- Njel matjél hindi i bôbôg = veine iliaque primitive
24- Njoñ nla = appendice
25- Ntén nla keñi = caecum
26- Man nla = intestin grêle
27- Nsôn i ntat kon i bombo = pancreas
28- Nwemel lipémél li hisañ = pylore
29- Mbôm nla = gros intestin ou côlon
30- Ndim nla = duodénum
31- Bot i njôñ lôô = vésicule biliaire
32- Libaa = foie
33- Laakôp i kédé ñem = endocarde
34- Két i saha = lobe du poumon
35- Njel matjél pubi isi njila = artère sous clavière
36- Njel matjél hindi i joo li mbédgé = veine jugulaire
37- Njel matjél pubi i pes walôm ni wae = artère carotide droite et
gauche.

Yaônde, 02 kondoñ 1998
Nkam PONDI PONDI






WAA I SĖĖ NI MAYEL MA MUDA
= bassin uro-génital de la femme

1- Hés hi nkak likol = 5e vertèbre lombaire
2- Likol = sacrum
3- Jumbul ligwélél =cavité utérine (i yé i pôla tén nla ni gwélél)
4- Lisuk li mbôm nla = rectum
5- Nsôn lisulul = sphincter anal
6- Lisulul tole nwi i yindi= anus
7- Nwi i mbéé = vagin
8- Lituba li mbéé = vulve
9- Nkoñ liséé = urètre
10- Nwi liséé = méat urinaire ou méat urètral
11- Séé = vessie
12- Hitaa = clitoris
13- Litag li mbéé = pubis
14- Gwélél = utérus
15- Nsañ matjee i muda = ovaire
16- Nkoñ ni mbuja u gwélél = trompe et pavillon
17- Laakôp libum = péritoine
18- Nkoñ masai hitam = uretère
19- Mbunja nkoñ u gwélél = pavillon de la trompe
20- Nañ li gwélél = corps de l’utérus
21- Joo li gwélél = col de l’utérus
22- Lituba li joo li gwélél = orifice externe du col
23- Lel li gwélél = ligament rond
24- Nkoñ nsañ matjee = trompe oviducte


Yaônde, 02 kondoñ 1998
Nkam PONDI PONDI






SĖĖ NI MAYEL MA MUNLÔM
= Appareil uro génital mâle humain

1- Litam li hitam = capsule surrénale
2- Hitam = rein
3- Nkoñ masai hitam = uretère
4- Njel matjél hindi i nlôl libind = veine spermatique
5- Nkoñ manum = spermiducte ou canal déférent
6- Bot manum = vésicule séminale
7- Man libind = prostate
8- Nkoñ liséé = urètre
9- Ňo u libind = tête de l’épididyme
10- Nwel u libind = queue de l’épididyme
11- Libind = testicule
12- Kôgôô i libind = peau de scrotum
13- Bibôdle bi nkoñ liséé = urètre antérieur
14- Nwii liséé = méat urinaire
15- Ôk = pénis
16- Kédé ôk = corps spongieux
17- Nkoñ i ôk = corps caverneux
18- Litag = pubis ou arcade osseux
19- Séé = vessie
20- Nkoñ manum ni njel matjél pubi ni hindi = canal inguinal
21- Hôg libum = paroi abdominale
22- Njel matjél pubi i nke libind = artère spermatique
23- Njel matjél hindi ikédé libind = veine cave inférieure
24- Njel matjél pubi i tôl = aorte
Yaônde, 02 kondoñ 1998
Nkam PONDI PONDI

MINSINGA MI MIKAŇ MI MUT
= système nerveux de l’homme

1- Boña = cerveau
2- Man boña = cervelet
3- Poños nkak = moelle épinière
4- Minkañ mi ñem kété nyu = nerfs du tronc
5- Nkañ i biugul bi ngii = nerf médian
6- Nkañ i mbom = nerf facial
7- Nkañ i jis = nerf optique
8- Nkañ i mang = nerf maxillaire
9- Nkañ i hikéné = nerf brachial
10- Nkañ i woo ni libong li woo = nerf cubital
11- Nkañ i bôbôg = nerf sciatique
12- Nkañ i hés i bel = nerf féméro-cutané
13- Nkañ i hés i mboñngo = nerf tibial
14- Nkañ i njañ libal = nerf plantaire
15- Malép ma nkak = liquide céphalo-rachidien



Yaônde, 02 kondoñ 1998
Nkam PONDI PONDI