NGAMA
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a ntémb mut numpe i mbus, i jam a mboñ tole i hop a mpot.
Ndi dilo tjés tini, mut a mbéna témb mut numpe i mbus ingéda a mboñ to pot mam ma tabé sép. I ngama ini yon i tabé longe.
I mut a mboñ i jam lini, hala a nla lôl le a ngwés bé nimis tel yé i nson, tole a nyoñ bitek tole nyemede a nla gwiya ibale bo ba nke i wan longe liwanak i ke ni bisu.
Ngama i mboñ mut le a tabé mut telepsép. Jon u nog le, to me je mbiñmbiñ, to me je mbañmbañ, me yé ndigi nkol u Mamug ma Njambe.
Ngama i nlona yubda ikété niñ i bôt ni i njel ini le mapubi ma nene habé ingéda jam li nlama pôda tole ingéda jam li nkwo.
YAÔNDE, 19 DIPOS 2007 Nkam PONDI PONDI
BISOL
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé bipôdôl bi mpémél i nyo, bi bi yan mut numpe, bi bi nti bé mut numpe lipém i ke ni bisu. Jon u nog le, kidig ño a kal muda: nye nyo woñ won wa nôhla we. Hala wee mut a nlama yi bibug a mpémés i nyo wé, tigale bipôdôl gwé bi lona nye ndutu. Mbén i kokse bisol ni mog ibôdôl dilo ditan i ke i sôñ iaa. Jon mut a yoñ tat ni bipôdôl gwé inyule hop u gwé bikuum ni mambé. Hala wee hop u gwé minwaa. Hop woñ u nlama bé lona yubda ikété niñ i bôt. Bisol bi mboñ bé le u kôhna mam malam ndi bibug gwoñ bilam. Jon u nog le, hinoo tombga hon i nyoñ pos i nwi. Bibug bi lam bi let i pam ndi béba bug i nhoo sowa; nsañ u nhoo habé témb.
U tééda le, niñ ni bisol i tabé longe niñ. I mut a nsol mut numpe a nyidis bé nyemede. Bôt ba nyan nye. Ingéda u nsol mut u yihlanye léman ndi ki wemede u nla bé tehe mbus yoñ ño. Kikii Hilôlômbi nyen a bi heg mam momasôna, ingéda u ntelep i sol, he mut bé nyen u nsol ndi nson u nhek mam won u nyan. Mut a ti bañ nyemede nkôñ u tabé i wéé.
YAÔNDE, 16 DIPOS 2007 Nkam PONDI PONDI
B'A MAHAK MA NLA KÔNDE
BOÑ LE U BA MBÔÔ?
Di nla kobol i bug ini le makak ni kal le hala a yé mahoñol ma mut nu a ntehe tole a nyoñ mam i pes i lam. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a gwé bot-ñem ni mam ma niñ ma nlo i yaani nu a nlo. Wa yil hala maboñog méé ni bipôdôl gwéé.
I niñ di niñ i len ini i gwé ngandag matjañ ma unbaha ñem u mut. Jon ñem ndutu u nsiidaha mbu. Dilo di mut a ntehe kuu tjodisôna di yé dibe.
Lelaa mut makak a mboñ ingéda a nkwo? A ntehe bé le i mbeg ini yon ya tuga bé nye le mam méé ma kee longe. A nyéñ i sélés boña wéé
inyu i yi kii i mboñ nye le a kwo i mbeg ini ni lelaa a nla boñ le a telep, le a kwo habañ kelpe. Jon u nog le, hipa hada, mbeg ibaa, wee u yé jôñ. Mut makak a nyi le ndutu i tabé hikii homa, to hikii ngéda. Jon u nog le, ndobo i tabé mingwañ mi lép nwo imaa.
Mut makak a nihbe ndutu yak mahoñol mabe ba nlona bé mbuma ikété mbôô wéé. Inyule a nyi bunge mahoñol mabe. Jon mut mahak a mbéna gwés nson wéé. A ntehe i mam malam ma yé ikété nson wéé. Mut makak a gwé mawanda ma ntehe mam ma niñ kikii nye. Jon u nog le, bie bi nôônga, gwon bi tubla kôi. Mut makak a mpot ni gwel i mam ma mbénge nye i ke ni bisu. Mut makak a niñ longe niñ. Mut makak a ntôl bé dilo tini.
YAÔNDE, 08 dipos 2007 Nkam PONDI PONDI
HIMAMANA POGA I NIÑ I BEBELA
Hala a yé pand i yi mbogog i niñ i i nigil dimamana dipoga di niñ bibebela (bactéries). Dimamana dipoga di niñ bibebela bi yé dimamana dipoga di niñ (microbes) bi bi gwé ndigi poga yada. Ingéda bi yé mbôngô ba nsébél bo le bacilles, ingéda bi yé ngiiña ba nsébél bo le coques.
Mut binam, nuga tole e bi nla kon inyule ngim himamana i poga i niñ i bebela i njôp bo i nyuu yap. Malép mabe, biték, mbebi i ke ni bisu bi nla boñ le mut a kon choléra, tétanos i ke ni bisu. Dimamana dipoga di niñ bibebela bi nla ki nene masai.
Mut a nlama hoo ke i ndap matibla inyu i boñ le ba ntiina nye i bee bi jôs dimamana dipoga di niñ bibebela tigale bi jôp matjél ni i nyuu yosôna.
Bôt ba nla gwélél dimamana dipoga di niñ bibebela kikii jôl gwét (arme bactériologique) hala wee yom i nhôla bo i boñ i jam lini makon ma nnoña.
Di nlama bé waa jés boña wés inyu i kônde bana yi.
YAÔNDE, 07 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI
HIMAMANA POGA I NIÑ I NSOÑ
Hala a yé himamana poga i niñ i i nnene bé i nsola kei léman i mbénge dimamana di gwom (microscope ordinaire). Himamana poga i niñ i nsoñ ini hon i nti mut makon mana le: libimbe, makele, ndôn, likwo bôk i ke ni bisu; hon i nti ngim bilém kon i nyo wap kikii ngôi, kembee, nyaga i ke ni bisu; hon i nti kon i ndôn dinuni; hon i nti ki bie kon: tjai tjap di gwé ngim maton ma nnene njeenje (mosaïque) i ke ni bisu.
Dimamana dipoga di niñ di nsoñ bi nla ndigi tjama ikété dipoga di yé i niñ. Ngim dimamana dipoga di niñ di nsoñ i ntjama i lel balal ba ndamba, ba nsébél bo le microbe virulent. Ngim dimamana dipoga di niñ di nsoñ i ntjama kikii poga yomede ndi i nol bé i poga i, ba nsébél bo le provirus.
Bôt ba matibla ba nigil ni yi lelaa ba nla tibil mut, nuga to e i pes i bee to i pes i likepba, ibale bo ndi dimamana dipoga di niñ di nsoñ di nti bo kon.
Yigil i nhôla mut le a ba ngwélés ni le a niñ longe.
Himamana poga i niñ i nsoñ = virus
YAÔNDE, 07 hilônde 2007 Nkam PONDI PONDI
jeudi 27 septembre 2007
mercredi 26 septembre 2007
MAMBÉN MA LOÑ मी
1)- U nol bañ;
2)- Mut a nlaana bé ñôô;
3)- Mut a nha bé i wañan man i kat;
4)- Mut a nkit bé mom i nkok;
5)- Mut a nkit bé minkañ mie mi senda hikôwa ndi to bon bae;
6)- Mut a ñyo bé nkok i nkoñ u mbombog;
7)- Mut a nha bé mbôñ maog, to nyil to i séé maog;
8)- Mut a mbép bé isañ, to nyañ to mut a yé nye mañ;
9)- U laana bañ nwa isoñ to nwa manyuñ nu bisu;
10)- Mut a nkit bé mbombog hop ndi to i pénda nye;
11)- Mut a ñyek bé lép;
12)- Mut a ntondi bé njéé to nuga be yokiyo;
13)- Mut a nkit bé tjandi, to minlop to pésa;
14)- Mut a nkéés bé bagwal bé;
15)- Mut a nlama bé ha man mut numpe hu;
16)- Mut a ntiñil bé môngô ni béba ñem;
17)- Mut a mbôlôs bé nuga lilôm;
18)- Mut a nnup bé bebela;
19)- Mut a mbôk bé bémba kembee;
20)- Mut a nkop bé mbog to bambal yo, ibale bo mut a bi nol mut litén jéé, bo ngi ôm tuk i gwét;
21)- Man ngond a nkop bé mbog.
YAÔNDE,17 dipos 2007
Nkam PONDI PONDI
NGÔÑ
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé ñem u mut i tinde nye i bana ngim yom tole i boñ ngim yom. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le, nyuu mut i nla tinde mut i boñ ngim yom.
Ngôñ i yé ngandag mintén. Ngôñ je i yé, ngôñ malal i yé, ngôñ i bana ndap liyééne i yé, ngôñ i banba le ba oo ba boñ bañ we jam libe jokijo, ngôñ i gwel nson, ngôñ i ke liké, ngôñ i bana mahoñol malam, ngôñ mahoñol mabe, ngôñ i bii nwa, ngôñ i bana mbôda, ngôñ i ba ngwélés, ngôñ i kobol bieem, ngôñ i somb matôwa, ngôñ i tjo matai i ke ni bisu.
Mut a nla bé yônôs ngôñ yé yosôna. Jon u nog le, nsuhlaga nye: ñem u yé me mpeha, ndi manye mon ma tabé. Hala wee ngôñ i yé me i boñ jam, ndi ngap yon i tabé. Jon u bana bañ ngôñ ni i yom u nyi le u kôli bé ni yo.
Inyu i boñ le ngôñ i yon mut, i nsômbla le a bana mban ni ômsiñ. Ngôñ i nla ki yon mut ibale bo ndi a nyi gwel nyemede.
I mut a gwé ngôñ ni yom, a yi le, a nlama yi kit mam inyu i yônôs ngôñ yéé. A nlama nwas biyôglô bi mam.
Banga ngôñ i nnene ni i mut a nheg mam, i mut a helel niñ yéé ni mahoñol ma ngwéé ni nyemede.
YAÔNDE, 17 dipos 2007
Nkam PONDI PONDI
mardi 11 septembre 2007
क़ुएल्क़ुएस् बसा
Yi mbogog i niñ = biologie
Yi mbogog i niñ matibla = biothérapie
Yi mbogog i niñ dimamana dipoga di niñ = microbiologie
Hikongo hi yi mbogog i niñ = arme biologique
Yi mbogog i niñ bikai = biologie végétale
Yi mbogog i niñ poga = biologie cellulaire
Yi mbogog i niñ matibla = biologie médicale
Yi mbogog i niñ hégél manganga = biologie moléculaire
Yi mbogog i niñ binuga = biologie animale
Yi heñel lisemba = chimioprévention = chimioprophylaxie
Matibla ma yi heñel = chimiothérapie
Hikongo hi yi heñel = arme chimique
Yi heñel gwom bi nin bé = chimie minérale
Yi heñel mbot mbuhi = chimie organique
Mbot mbuhi = carbonne
Yi heñel = chimie
Yi heñel ingil = chimie industrielle
Yi heñel mbogog i niñ = chimie biologie
Yi heñel mangui = chimie physique
Yi heñel hékda mbén = chimie théorique
Yi heñel lék = thermochimie
Yi heñel linyuma = électrochimie
Yi heñel nson hisi = chimie agricole
Yi heñel bee = chimie pharmaceutique
Yi heñel mbai = photochimie
Yi heñel ndoñol = chimie analytique
Mangui = physique
Mangui ma hisi ni ngii = physique du globe = géophysique
Mangui ma binoode = physique expérimentale
Mangui ma minsongi = physique mathématique
Mangui ma ñem ibot = physique nucléaire
Yi biték = géologie
Yi libogog li nkoñ biték = géographie
Yi mbog tjiba = paléontologie
Yi bikai = botanique
Malémôke = fluide
Likalô li nsinga i woo = S M S
Kaat ndes manwin = courriel = email
Likomb = tangente
Hékda mbén = théorie
Mbogog mbén = théorème
Himamana hi poga i niñ = microbe
Kôyôp ngiiña man nyu matjél = globule rouge du sang
Puba ngiiña man nyu matjél = globule blanc du sang
Mbog kôba ni kwañ = préhistoire
Njiñ hôk = gaz
Ibot = atome
YI MBOGOG I NIÑ
Yi mbogog i niñ bikai = biologie végétale
Yi mbogog i niñ binuga = biologie animale
Yi mbogog i niñ poga = biologie cellulaire
Yi mbogog i niñ hégel manganga = biologie moléculaire
Yi mbogog i niñ matibla = biotherapie = biologie médicale
Yi mbogog i niñ dimamana di poga di niñ = microbiologie
Jôl gwét i yi mbogog i niñ = arme biologique
Jôl gwét keñi = bombe
YI HEÑEL
Yi heñel gwom bi niñ bé = chimie minérale
Yi heñel mbot mbuhi = chimie organique
Yi heñel ingil = chimie industrielle
Yi heñel lék = thermochimie
Yi heñel linyuma = électrochimie
Yi heñel nson hisi = chimie agricole
Yi heñel bee = chimie pharmaceutique
Yi heñel hékda mbén = chimie théorique
Yi heñel ndoñol = chimie analytique
Yi heñel mbogog i niñ = chimie biologie
Yi heñel mangui = chimie physique
Yi heñel lisemba = chimioprevention = chimioprophylaxie
Matibla ma yi heñel = chimiothérapie
Jôl gwét i yi heñel = arme chimique
Yi heñel i nlôl mapubi = photochimie
Yi heñel mbogog i niñ i nson hisi = agrobiochimie
Mbot mbuhi = carbone
MANGUI
Mangui ma binoode = physique expérimentale
Mangui ma minsongi = physique mathématique
Mangui ma hisi ni ngii = physique du globe = géophysique
Mangui ma ñem ibot = physique nucléaire
YI BITÉK = géologie
YI MBOG TJIBA = paléontologie
YI LIBOGOG LI NKOÑ BITÉK = géographie
YI BIKAI = botanique
MBOG KÔBA NI KWAÑ = préhistoire
MBOGOG MBÉN = théorème
HÉGDA MBÉN
Hégda mbén ntilga bikaat to ntôbôg maum = théorie de la littérature
Hégda mbén mintug = théorie des jeux
Hégda mbén litug mbañ = théorie politique
Hégda mbén likot masangô = théorie économique
Hégda mbén ligwañ li wim = théorie du capitalisme
Hégda mbén ligwañ li bôt bobasôna = théorie du socialisme
Hégda mbén ligwañ li tjelestjes = théorie du communisme
Hégda mbén i ngôô bôt = théorie sociale
NJIÑ HÔK
Njiñ hôk i mapubi = gaz d’éclairage
Njiñ hôk i lijo = gaz de combat
Njiñ hôk i mpémés gwiiha = gaz lacrymogène
Njiñ hôk i mapan = gaz des forêts
Njiñ hôk i titimba i liboo = gaz des marais
Njiñ hôk maliga = gaz réel
Njiñ hôk i kôli = gaz parfait
Njiñ hôk i ntôl bé = gaz rare = gaz inerte
Lipémés tole lihéya njiñ hôk = dégazage
ÑEM IBOT
Linyuma = électricité
Lék i ñem ibot = énergie nucléaire Minson mi matibla = emplois médicaux
Minson mi ingil = emplois industriels
Kei bi hyelel lék liké = moteurs
Gwét bi ñem ibot = guerre nucléaire
Biloñ bi ñem ibot = puissances nucléaires
Jôl gwét i ñem ibot = arme nucléaire
KEI I HYELEL LÉK LIKÉ
Kei i hyelel i belesin = moteur à essence
Kei i hyelel i linyuma = moteur électrique
Kei i hyelel i mbebi = moteur aérien
Kei i hyelel i njiñ hôk = moteur à explosion
Kei i hyelel i malép = moteur hydraulique
Kei i hyelel i ñem ibot = moteur ionique
Kei i hyelel i njiñ hôk lipél li malép = moteur à vapeur
Kei i hyelel ngélé ina = moteur à quatre temps
Ngwé i kei i hyelel = vitesse du moteur = régime du moteur
YAÔNDE, 01 MPUYE 2007
Nkam PONDI PONDI
NUT I LAAKOP I BOÑA NI I POÑOS NKAK
Boña ni poños nkak ba yé nhôôbaga ni laakôp. I laakôp ini i yé mintén miaa. U gwé laakôp i mbégdé i i nlet i nlel bini bibaa. Ba nsébél yo le dure-mère. I ñem kété u gwé laakôp i mpôna ndes libôblaga ba nsébél le arachnoïde ndi u gwé ki laakôp ba nsébél le pie-mère.
Ingéda dimamana dipoga di niñ di njôp i laakôp i boña to i laakôp i poños nkak, laakôp i nnut. Mut a mbôdôl lo bilôô, a nye bahal, ño u nsii nye ndigi wee i nlo bôô, a nnog njôhge i bôbôg ni i joo.
Ba nlama pala kena i mut nunu i ndap matibla tigale dimamana dipoga di niñ di njôp matjél wee nyemb i nkoode. I mut nunu a nlama yén i ndap matibla le a kôhna bee bi njôs i kon unu.
U nla semba i kon unu ibale bo ndi u kepba.
Yaôndé, 01 mpuye 2007
Nkam PONDI पोंदी
YI MBOGOG I NIŇ BILEM
Hala a yé pand i yi mbogog i niň i i nigil mambén ma nlôôs bilem bi nlôl i nkaň bi gwom bi niň ni libag li gwom bi nkena i jam li. Poga i yé cellule. Yi mbogog i niň i yé biologie.
Yoyoma i poga yon i ane ni unda ngim lem. Jon u gwé yoyoma i poga i i nene hikii ngéda yon ba nsébél le gène dominant ni yoyoma i poga i i yé ngélé ibaa i poga yon ba nsébél le gène récessif.
Yoyoma i poga i nlôl i yom i poga ba nsébél le chromosome. Yom i poga i nnene i maň ingéda poga i kéba, yon i nnit yoyoma i poga.
Poga i gwal (mangôdô ma manum tole litjee li muda) maň wéé i gwé n yom i poga ki i yé le bini bipoga bi nyuu bi gwé 2n gwom bipoga. Yom poga i gwal ba nsébél yo le gamète. Ingéda man a ngwéé a gwéé pes bilem bi isaň ni pes bilem bi nyaň. I man nunu ingéda yak nye a gwal i wéé man, man wéé a bana pes bilem bi isaň a ngwal nye ni pes bilem bi nyaň ngwal nye i ke ni bisu. Munlôm a gwé yom i poga ba nsébél xy, muda a gwé yom i poga ba nsébél xx. Ngim bôt i ngwéé le ba ňap, bape ba ngwéé ni tjôň di nlet, bape ki ba nhoo bana lisaha i ke ni bisu. Hala a nlôl i nkaň. Hala wee lem i nlôl i gwal Jon u nog le, man ka bibaba (bikoo) kikii nyaň. Semkwep hikii yom i nniň i gwé ngim lem (bôt kii binuga kii bie).
Yi mbogog i niň bilem i nla hôla le bôt ba matibla ba nigil ni yi tibil ngim makon. Ntôň i yoyoma i poga i ngim poga i gwal i nsébla le génome. Ntôň i yoyoma i poga i mut i nsébla le génotype tole génome humain. Jon yéň ndi wa léba ndi wa ba habé nkol mut.
.
Yaônde, 20 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
B'A NIŇ I MUT I YÉ NTÉYAK TOLE MUT NYEMEDE A NLA KENA NIŇ YÉÉ?
I yom i niň i gwé malép, i nyét ndi i hébék. Mut a niň inyule a gwé i gwom biaa bini bi yé ntilga i ngii. Niň i nlôl hee? Yom di nyi yo ini le mut to bihégél ba nti niň ndi ba mbot bé niň. Jon dilo di niň di mut di nlo ndi bi nke; njee a nyi inyu kii hala a mbôňa? Hikii yom i ntagbe kikii malép ma mpam hisi ndi ma kahal kuli. Mut a nla bé gwel malép le ma pam habaň.
Yom i yé ntéyak yo ini le i yom i niň i nwo. Jon i yom i yé ntéyak inyu niň i mut yon i yé le mut a nwo. Mut a nsemba bé nyemb. Jon u nok le, u pot u wo, u pot bé ki u wo. To imbee yom i nla nol mut. Jon u nok le, u yé u wo bé kii, wee u nwo béé ? Jon ibale bo ndi u nyi le ngim yom i nla nol we, u telep baň bisu bi yom i ni kal le ngéda nyemb yem i yé ngi kola. Bo kembee i nkogoo bé, yakle u ha nye hinoo i nyo?
Mut a ke baň hilo ngim yé niň inyule a ňemel. Hala wee mut a nlama sal inyu i boň le a niň longe. Mut a nlama gwélél mam i ngeň. Jon u nok le, bemnga bemnga a nteg bé yila mbom i hitjo. Mut a nlama kôhle ndég ni ndég, hanyen a ntek bé yônôs ngôlô. Jon u nok le, boda boda mbee baň. Semkwep mut a nla kena niň yéé ibale bo ndi a yé mut suhul nyuu, mut maliga, mut a gwé soňnda, mut a gwé mban ni mut a yé mbogog.
A man mee u nla kena niň yoň ibale bo ndi u nkonde ki i mam mana le: u je baň bijek, u nyo baň maog ma loň i ane we tiga le u ba nkol i loň i ; u nuňul baň biték gwo mut a tabé man mee ; munlôm a haba baň mbod muda yak muda a haba baň mbod munlôm
Yaônde, 06 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
ANE I MAKIÑ
I ane ini i nhékda le mingwélés mi bôt mi nkit bobasôna mam ma loñ. Hala a nkobla le nson i ane i nla lôl i nteba tole lileñ mbañ. Mingwélés mi bôt mini mi bé ke biboma gwobisôna i ti mahoñol ni i kit mam.
I ngéda u nke i nteba, hala a nkobla ki le u nwéhél sômbôl yoñ i mut u ntep. I bôt ba ntéba, ba nla tjél noñ i mam ba mbôñ i hônd i nteba. Ba nla bôk mbén ni noñ manjel ma tabé manjel ma ane i makiñ.
Yom linômôl i jam li nniiga bés, yo ini le, ane makiñ i i nkiha bé ni ane i makiñ i likot masangô ni ane i makiñ i ligwé li mbog i nhôla bé yom.
Ane i makiñ i nla ndigi niñ i ngéda i ane ini i nneebe pééna. Litén li ngwés bé tjé li gwé ngim nlôñ ni i bap baôma ba loñ ba ba nyiba ni loñ yosôna ni nkoñ hisi. I loñ i gwé ndigi nlôñ wada i nhol bé inyule wada a kol mbada, ibaa ba kol nhôôlag. Jon banga ane i makiñ i nlama bôdôl i mbai yoñ ligwééne, i tison u niñil, i loñ yoñ i ke ni bisu. Inyule i mbadga bôt ba mbat i bôdôl bibéé yon i yé kii i yé ane? Njee a gwé ane? A nyoñ la ane? A mbôñôl la yo? A ngwés le ane yéé i ba laa?
I len ini, banga ane i yé ane i yé ane i likot masangô. Jon u nog le, sudman a ñee bé nwa. Ba ntep bé iyeba i mut. Jon u nog le, mut moni a net nkaa u lama. Yak loñ i ngwés bi lôs bibôt. Jon man munlôm mbénd hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes. Minhat mi bôt mi mbôl béé ndi bon ba bak ba annge nkoñ hisi i bôdôl bibôdle.
Yaônde, 15 hikañ 2004
Nkam PONDI PONDI
NTEBA
Iloa basôgôlsôgôl ba bé yi i yom ini le nteba. Inyu i boñ le u ba mbombog, loñ i bé i tep mut nu a téésép, mut nu a nke bé maaisañ to manyañ njôñ, mut nu a mbagal mahop ikété telepsép, mut nu a njôp bé i jimb libe i ke ni bisu.
Nteba i tabé yom i yé tjagatjaga. Nteba i yé yom i yé mbogok. Jon ngim mbén i mbok nteba baôma ba nson, i mbok nteba bakena hikuu hi biloya, bakena hikuu hi babañ bee, ngim mbén i mbok nteba i baôma ba loñ, nteba i nkena loñ i ke ni bisu.
Mbén i nteba i nkal ndugi bo njee ba nla ke i nteba ni i bet ba nlama ti mbagi nteba; bo njee ba kôli i ti jôi jap le ba tep bo; bo njee ba nla soman le nteba i ntagbe bé longe i ke ni bisu.
Mbén i nteba i nkal i homa nteba i nlama tagbene ni i ngéda; mbén i nteba i nkal libim li makiñ u nlama kôhna inyu i boñ le ba kal le u nnet nteba tole u nkwo nteba i ke ni bisu.
U tééda ni le, nteba i yé yom i ntéé mam ikété loñ, jon banga man loñ nu a ngwés mahol ma loñ yéé, a nlama ke i nteba ibale bo a kôli i ke i nteba.
Ingéda u nnet nteba ikété mapubi momasôna hala a nti we makénd le u sal longe nson. Hala a yé ki masoda inyule kiñ yoñ ñem i nkéés bé we ibale bo ndi u yé mut a nyi wonyuu. Ndi b'a hala a ntôl dilo tini? Inyule ba nyil banga mut ingéda a nnip bé nteba. Ngwélés a mbôk bé mbén nteba.
Yaônde, 28 matôp 2004
Nkam PONDI PONDI
BITEK
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé liboñok li mut inyu i kôhna yom manjel ma tébé sép. I mut nunu a nla ti mut numpe moni, bigwel moo i ke ni bisu. Mu i njel i nyen u nog le, mut moni a net nkaa nlama. Jon mut a nla tek inyu i net nkaa, inyu i net kékse, inyu i pam i mog, inyu i bana nson i ke ni bisu. I homa litjél kena mam i telepsép, hanyen bitek bi ngwéé.
Niñ mut a nniñ i nla boñ nye le a nneebe yoñ bitek tole a nneebe ti bitek. Hala wee ingéda ngim bon ba loñ i nhoñol le bitek gwon bi nyila mbén, hanyen moni mi nene longe to ibale bo mi yé moni mi wip. Ibale bo ba ane loñ ba njôs bé bitek, mahol ma nla habé ba inyule minloñ mi nséla bé longe, bisukulu bi ñôña bé kikii i nsômbla nlélém ni mandap ma matibla.
Bakéés ba mbagal habé mahop i njel mbagisép, bôt ba mbégés habé mbén, nteba i ntagbe bé ikété mapubi yak banga ane i makiñ i nla bé ba. Nson wokiwo i nséla bé longe. Semkwep, jam jokijo li nke bé longe. Mut a nlama bé ti to yoñ bitek. I mut a mboñ i ntén jam lini, a kôli ni soso mog.
Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI
BÉDHANA
I bug ini i nlôl i bug ini le bédés. Hala wee yom i yé isi ndi u mbédés yo i ngii. Jon mut a nla bédés kiñ, ndap, njegi, nkus, mut numpe, niñ yéé i ke ni bisu.
Mut a nla ki bédés libag jéé lilam hala wee ingéda a mboñ ihôha, a nkodol liboñog jéé. I mut a mbédhana, a yé mut telepsép, a mpot maliga, a nkôp nsañ, a yi bok mam méé ma niñ i ke ni bisu.
I mut a gwé nledek ño, mut ngôk i ke ni bisu a mbédhana bé. Jon béba kai u kit bañ wo ndi u nup wo.
Hilôlômbi a nkit le i mut a bédhana tole i nloñ i ya bédhana yomede ya sôs. Jon mut a bédés bañ nyemede tigale a sôs. Ingéda Hilôlômbi a nkit le a mbédés mut, i mut nunu mam méé ma niñ, ma nke longe, ma nhol ndigi hol ni hol, a nyémbél baoo béé i ke ni bisu. Hilôlômbi a nla kit le a mbédés ngim mut, to litén, to ngim loñ. Hala a yé kimasoda.
Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
NDÔÑ MAHÉÑHA
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mahéñha ma ngim ane. I jam lini li nhoo gwéla ni ikété nyéiha. Manola ma yé ma ba le bôt ba nol bôt bape inyu i kadal ane. I bôt ba mboñ i jam lini ba ngwés lona ane ipe i i nkôm nlômbi ane mbus. Semkwep di nla kal le ndôñ mahéñha i mbok dikuu di ane di mondo di loñ tole i nheñel makeneg ma dikuu di ane loñ.
Ndôñ mahéñha i nla ki tihba mbog likot masangô, mbog mbôda bôt, mahoñol ma loñ, libag li bôt, nson likenge, liôô ngim yom, nson i ingil i ke ni bisu. Semkwep libogog li niñ.
Yom di nyi yo ini le ingéda loñ i nkon habé ane woñi wee loñ i ñee ane ipe.
Kii i mboñ le ndôñ mahéñha i ba? B'a ndôñ mahéñha i yé nseñ? B'a ndôñ mahéñha i nol i bôt ba nlona yo? B'a ndôñ mahéñha i ntibil mam?
I ndôñ mahéñha i nkôp matjel i tabé longe. Jon ndôñ mahéñha i nlama ke ni yi ni pék.
Yaônde, 24 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
LITI MAÔÑ
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé nene i yimbne, nene i yom, tole nene i ntôñ i yom. Mahoñol ma mut mon ma ôô i jam li le litibil nôôga ni yiba. Kikii i héga di gwé liti maôñ li nom, li mbagi sép tole telepsép i ke ni bisu.
Nseñ i liti maôn i yé i sélés boña le mut a bana yi inyu i niñ longe niñ, inyu i yi bok niñ yéé ni mam ma niñ. Jon u nla bana liti maôñ linômôl i jam, liti maôñ liôô ngim yom i ke ni bisu.
Liti maôñ li ntinde mut le a ba bañ mut yengi ni i njel ini le a nyéñ kii i nla ba nseñ inyu niñ i mut i pes i mbu to i pes i gwel nson. Jon u nog le, u sañak u wo, mut a nol bé we. Mut a nla bé tek i ntôô jam ibale a mbôk bé le a ti wo maôñ. A bana mban ni yi i boñ i jam li. U yéñ le yak we jôi joñ li yékle kikii mut a njubus mahol i ngim ntjep i niñ i mut. I mut a nyi hes liti maôñ nyen a ñane.
Yaônde, 29 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
B'A LINGWÉLÉS LI NLÔÔ I BÉGÉS MBÉN TOLE I BÔK MBÉN?
Di nla kobol i bug ini le lingwélés ni kal le hala a nlôl ligwé li mut, le nyañ to isañ ba bi lôl bé ipes libii (hala wee nkol). Ngwélés a yé man ñem nkoñ. To ingéda kôba, di nyi le ngim biloñ i bé ane biloñ bipe. Mut a nla bé ba ngwélés ibale bo loñ yéé i tabé ngwélés.
Di nla kobol i bug ini le mbén ni kal le hala a yé litiñ li li yé ntilga, li li mbénge bôt bobasôna ndi li bag ki inyu ngéda yosôna. Bôt ba nla bé niñ ibale bo mbén itabé. Nseñ i mbén i yé i bok niñ i mut.
Ngwélés a nke bé bisume, a njôp bé i jimb li manola, a mpot bé nkoda i ke ni bisu tigale a nimis libag jéé li ngwélés. Hala wee a mbôk mbén. Jon u nogle, ñyéé u nlel bé i yañan ngaa. Ngwélés a ta bé mut yengi. Nyen a nyi le kel i ñye le a nlama ke i nson, inyule i loñ i nsal bé to i i mbégés bé ngeñ i nhol bé.
Mut a ngwés le a niñ longe. Mut a nyéñ le ibale bo ndi a yé minkôm, a ba kunde. I mbén i ntuga nye i ba ngwélés, a nyéñ i bôk yo inyu i bambal lingwélés jéé. Jon mut a nla bôk mbén ibale bo i mbén i i nkéñ nye lingwélés jéé. I loñ i ngwés ba kunde i nlama bañ jôl gwét kéñi i ibot.
Masoda ni nu a nkil i kokok.
Yaônde, 23 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI.
NDIIMBA NTEBA
Di nla kobol i ño bug ini ni kal le, ingéda nteba u ntagbe, i nwet a nlama ti mbagi, a
ntehe le i nteba ini i ntagbe bé ikété mapubi, hanyen a nkal le bôt ba ntémb ki ke i
nteba inyule ngim bôt i mbôk mbén nteba. Inyu kii? Lelaa? Jon ba nlama tiimba nteba
inyu ngim litén, bakena ngim nson i ke ni bisu. Libôk mbén i nteba likôli ni kokse i mog, i bôdôl sôñ yada i ke i nwi imaa. Ibale bo ndi u yé mut nsélél ngomin, mog mi mbôdôl i nwi wada i pam nwi mintan. B'a i mut a nip nteba a kôli i ke i ndiimba nteba?
Bikéhene bi loñ bi bi bénge nteba baôma ba loñ, bi nkit le SDF bon ba net nteba i Santa, RDPC bon ba net nteba i Wum dilo 09 hikañ 2007 inyu nteba i bi tagbe dilo 22 njéba 2007. Nlélém bikéhene bi, bi mbagal le nteba i ntiimba i Wouri likôl, i Moungo nwel mbog, i Haut Nkam, i Mayo Tsanaga ño mbog ni i Nyong -et-Kéllé. B'a hala a tabé wonyu inyu bon ba mee le nteba i ntiimba ba i Nyong et Kéllé inyule mut wada a bannga bikaat bi nteba biba, to biaa ndi a ntep ba homa baa to ina? Bakén ba bôt ba bag i ntilbaga i kôntô nteba ki ba nsal bé i Nyong et Kéllé ndi to gwéénege i ke ni bisu? B'a i mam mana ma ngwéla inyule bitek gwon bi nyila mbén?
B'a nlôñ wada i nla kena loñ? Nteba i ntip tagbe i loñ i Pulasi. Nkena loñ i Pulasi nu mondo a nneebe nlôñ ipe le i bana 20 baôma ba loñ inyu i boñ le bobasôna ba ane loñ yap. Inyu kii a mboñ hala?
B'a bon ba mee ba Sanaga maritime ni ba Nkam ba kôhna minloñ ibôdôl nu ba nkiha ni nlôñ i ndômbôl i hié hanano a yé nwi mitan? B'a lisal to liséñ nloñ li yé jam li ñôma loñ? B'a i nwel mbog i Kamalun minloñ mi yé nséñék? B'a mambai momasôna ma gwé malép, bisukulu, bidokta i ke ni bisu i nwel mbog?
B'a mut nye a yi ki le ngim litén i yé le Ngwanya? B'a minloñ mi yé nsalak i pes i Ngwanya? B'a mambai ma Ngwanya ma gwé malép, mapubi, mandap ma matibla, bisukulu i ke ni bisu?
B'a litén li li gwé bé i wé nlôñ ni i béé baôma ba loñ li ntjé? B'a i loñ Kamalun i len ini njee a nnek le ngim litén i yé le Ngrafi, Baamun, Bahusa, Bule inyule matén mana ma gwé i wap nlôñ ni i bap baôma ba loñ?
B'a mut wada a nla ane bikéhene bi bi bagal nteba baôma ba loñ le bikéhene bini bi bagal ndigi le a net nkaa? B'a bikéhene bini bi tabé kunde?
B'a man mee a gwé bé ngim lem le ingéda a mbana masoda le ntôô wéé man wada, nson wéé nlam i nyiba ni loñ Kamalun ni nkoñ hisi hanyen man mee a nyéñ le a nol nye? B'a hala bé nyen man mee a bi nol Mpôdôl? B'a i mbus nyemb i ntôô wéé man, hanyen man mee a yé a ye kikii kel ni yi le a bag a gwé ntôô man? Man mee a gwé ki i mbee banga tel i nson i loñ Kamalun? Inyu kii?
B'a bon ba mee ba ba gwé bitel ba nyoñ bonge bañen i nson? B'a banga mahol ma litén li mee ma nlôô bé i bana bigwel moo (banque) ni bonge ba mee ba ba ke bisukulu bi niiga bo i sal ni bomede ni i bana mambôgi ma ma nlona mahol kikii biloñ bi Asia? Man mee a mbañ habé yom yokiyo inyu niñ yéé. Inyu kii?
Ø Yom ya boñ le nteba u wa ba ki i Nyong et Kéllé i bana mbaaba, yon i yé le i bôt ba gwé bikaat bi nteba bina to bôô, môi map ma ngi yii i kôntô nteba yak i bôt ba nsal bé i Nyong et Kéllé to ba ba tabé bet loñ. I nwet a ñaña nteba a nlama tibil i jam lini, inyu i boñ le banga ane i makiñi ba i Nyong et Kéllé kikii bikéhene bi mbagal, tigale i yom i ba i ndap kôp yon i ba ndap bilolo. Nteba u tabé matjañ. Ibale bôt ba ngi nuñlag bomede i 500 francs, jam loñ mee i tjél ibôdôl kôba, ane i makiñ i nla bé ba i Nyong et Kéllé.
Lép u ba kenek bañ nkoda, bo ba ep ba ba bé? Ndi ki minkongo mi kalag le
nyoo bé, nyoo bé.
Yaônde, 10 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI
NUT I LAAKÔP I BOÑA NI I POÑOS NKAK
Boña ni poños nkak ba yé nhôôbaga ni laakôp. I laakôp ini i yé mintén miaa. U gwé laakôp i mbégdé i i nlet i nlel bini bibaa. Ba nsébél yo le dure-mère. I ñem kété u gwé laakôp i mpôna ndes libôblaga ba nsébél le arachnoïde ndi u gwé ki laakôp ba nsébél le pie-mère.
Ingéda dimamana dipoga di niñ di njôp i laakôp i boña to i laakôp i poños nkak, laakôp i nnut. Mut a mbôdôl lo bilôô, a nye bahal, ño u nsii nye ndigi wee i nlo bôô, a nnog njôhge i bôbôg ni i joo.
Ba nlama pala kena i mut nunu i ndap matibla tigale dimamana dipoga di niñ di njôp matjél, wee nyemb i nkoode. I mut nunu a nlama yén i ndap matibla le a kôhna bee bi njôs i kon unu.
U nla semba i kon unu ibale bo ndi u kepba.
Yaônde, 01 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
B'A MUT A NLA SAS NGÉDA KÔBA?
I yom i mboñ we le u nyi le mut sém nunu tole mut kaa nunu, i yé le ñañ u niñ yap, i bôt bana bo iba ñañal. Ingéda mut a nla ñañal ñañ u niñ yéé, hala a nkobla le i mut nunu a ntééda i mam ma bi tagbe. Hala wee mam ma kôba a ngi yik mo. U nyi libag li mut, ni yét i mut, ingéda mut a ntééda mam ma kôba i boña wéé.
Kii i nla boñ le mut a sas ngéda kôla? Ingéda mut numpe tole biloñ bipe bi ngwés ane mut, le i mut nunu a nôgôl ndigi i mam ba nkal nye, nyen i mut numpe tole biloñ bipe bi nyéñ i sas ngéda kôba. I jam lini, li mbôña ni i njel ini le: ibale bo ndi ba ngwel we le u yé i moo ma bipadison, bipadison bini bi nla bép we ni nyuu yosôna kikii ihéga, inyu i boñ le u nneebe le u mbôk mbén.
Loñ yoñ i nla kit le i nti habé mahôla inyu i bôt ba kôli ni mo. Loñ yoñ i nneebe i sélés bôt i ngi-saa. Loñ yoñ i nuñul bi ingil, bôt ba nimlak minson, bape to tehe minson ba nla habé tehe. Loñ yoñ i nneebe le tas i hôla minhat mi bôt. Loñ yoñ i nneebe habé pééna makiñ ikété mapubi ni telepsép. Loñ i nhôla i yumus mboda ba mbot ni manjel mana le, lihôô maog, liôt banga, libénge bititii bi bôt ba minso mi nyuu maboñog mabe, lihôlôs bitek i ke ni bisu.
Inyu i boñ le bôt ba nneebe i mam mana, i nsômbla le masangô ma loñ ma nke habé longe, le loñ i njôp i koñ lôla. I nsômbla le bon ba loñ ba kon woñi, le ba nyi habé kikii kel i ñye ndi to ba ntehe le loñ yap i nla habé boñ i mam ma kôli. I jam lini li nla bôña ingéda ngwo i ntéé ngôi. I sap nunu a ntômla liaa, a nla lôl biloñ bipe le gwon bi téé bé ha i tel i kikii ihéga tole hala a nla lôl le tjiimbe i kédna ni nsul.
Nseñ i nson unu i yéle bôt ba jés bañ boña wap, le bôt ba hôya libag jap, le bôt ba bane isi bitédél gwap ike ni bisu.
Ane i makiñ i ñane i nwet a ntéba le a ôt sitok ni i bôt ba ntep nye kikii yom bisu. Loñ yon i nlama kit too i bet ba ntéba ba nyi kena mam ma loñ. Jon ibale i bôt ba ngwés le loñ i tep bo ndi ba unda bé dipa tjap le mbog i nkwo, mbog ya nyodi, wee i bôt bana ba yé minhômôg.
Jon man mee a nyila mut yengi ipes mahoñol ni ipes bibôñôl, ni mut a mbégés bé ngeñ ike ni bisu. Man mee a mbañ habé yom yokiyo i yé nseñ inyu niñ yéé. A nyi habé le, a nlama bé je to nyo maog ma loñ i ane nye. A nhôya le, a nlama bé nuñul biték gwé mut a tabé man mee. A nyi habé le, munlôm a nlama bé haba mbod muda yak muda a nlama bé haba mbod munlôm. Yom ngandag bon ba mee ba nigil, ndigi niñ bitek i ke ni bisu.
Yaônde, 14 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI
YIG
I bug ini i nlôl i bug ini le yigle. Hala we mut a bag a gwé yom, nye a wo, i yom i, yo i yégle. I bug i le yig, i nlôl ki i bug ini le yig-le. Hala we i yé toi hala, i yé toi ntiig hala, hala toi.
Jon i wenu, u nyégle ini bum, u nlama yégla yig. Ndi yégla yig mut wee kii? Kii u nlama boñ? Yom di nyi, yo ini le, yig mut, i yé mut a nkôhna ndutu inyule a mbagla ni i mut a gwéhég. Ingéda mut a yé ikété ndutu, yom a nyéñ, i yé mapôhda ma bôt bé ba lihaa ni mahôla map i hôgbaha nye ñem. Di nyi le, yig munlôm i yé, yig muda i bag ki. Yom di ntehe hanano, yon i yé le, nyemb i ntihba bonge ba wanda ngandag i lel mihôôlag mi bôt. I jam li, li mboñ le, u mbéna tehe yig muda to yig munlôm i yii wanda le to 40 ma nwi i mpamnaga bé.
Man mee a nyiba ni bilem bini basôgôlsôgôl ba bi yigle nye le: gwéha, maliga ni ômsiñ. Muda Basaa a yibga ni bilem bini le: a nlama ba isi nlôm, a nôglag nye.
JAM INYUU YIG MUNLÔM
Ingéda muda a nhoo wo, bakil ba nti nlôm, muda numpe ingéda manôgla ma yé i pôla mahaa mo imaa.
Ingéda i muda a nwo, a nyég bon, bakil ba nti nlôm muda numpe inyu i néñés i bon ba.
Kikii basôgôlsôgôl ba ntehe i jam li, jon ba bikal le, i mut a mbii nwa wada, wee a yé nkol mut inyule i kel nwa a nwo, i munlôm nu a ntémb nkol mut ni i njel ini le nyemede nyen a gwé le a lamb, a ap malép iké ni bisu.
JAM INYUU YIG MUDA
Numan nye mange le: di ba di podog minjôha di tagbe i banga mam. Nye kikii isoñ a nwo, njee a nyégla nyuñ?
Muda a yé yom i loñ, nyen a nyi libôngô li man. Libôngô li man lini, li yé nson i loñ, wee nson i mahol. Jon muda a yé nkus u singi, le u kôs wee yag lôg isoñ i ntohi. Jon i yé i loñ mee le, ibale bo ndi muda a nyégle yig, ndi nlôm a nwo, a yég manyañ nu mbus a yé ngi-bii i wéé nu nwa ibale bo ndi manôgla ma bag. Iloa a bé le, i mut a nwo ndi a yég yig muda, manyañ nyen a mbii i yig i, too manyañ nu mbus, too manyañ nu mañ. Ibale bo ndi i mut a nwo a bag bé a gwé manyañ nu mbus to nu mañ, isañ nyen a nyégla i yig muda i, i wéé nu nwa.
Yom bôt ba nlama yi, yo ini le, i yé énlag le, i yig muda i nyégle i bum, bôt ba bum i, ba nlama tééda nye ni bon béé inyule matiñ ma loñ ma. Jon man mee a bi kéné ngén le: linyañ li yé matat ma ntômba. Inyu hala nyen, ingéda kôba, i béé ibale i mut a nyégla yig nyen ba kidil hilénga. We nyen a nyégla yig muda i. Ndi i béé iba kile, ibale bo i yig muda i, i nyégla binéñha bi bon, a nkit hilénga inyu man wé nu munlôm wada.
Jon ingéda kôba, muda a bé a kee libii, a bé yeñ le muda mu litén jéé, a loo libii balôm béé. Bi yé bi wo, bi gwañna pok yada.
Jon u nog ki le, kekeñ i mpag bé nwet. Hala wee isoñ a wo u yégla, manyuñ a wo u yégla, biyégla bi mpag bé nwet.
Yaônde, 02 kondoñ1998
Nkam PONDI PONDI
Yi mbogog i niñ matibla = biothérapie
Yi mbogog i niñ dimamana dipoga di niñ = microbiologie
Hikongo hi yi mbogog i niñ = arme biologique
Yi mbogog i niñ bikai = biologie végétale
Yi mbogog i niñ poga = biologie cellulaire
Yi mbogog i niñ matibla = biologie médicale
Yi mbogog i niñ hégél manganga = biologie moléculaire
Yi mbogog i niñ binuga = biologie animale
Yi heñel lisemba = chimioprévention = chimioprophylaxie
Matibla ma yi heñel = chimiothérapie
Hikongo hi yi heñel = arme chimique
Yi heñel gwom bi nin bé = chimie minérale
Yi heñel mbot mbuhi = chimie organique
Mbot mbuhi = carbonne
Yi heñel = chimie
Yi heñel ingil = chimie industrielle
Yi heñel mbogog i niñ = chimie biologie
Yi heñel mangui = chimie physique
Yi heñel hékda mbén = chimie théorique
Yi heñel lék = thermochimie
Yi heñel linyuma = électrochimie
Yi heñel nson hisi = chimie agricole
Yi heñel bee = chimie pharmaceutique
Yi heñel mbai = photochimie
Yi heñel ndoñol = chimie analytique
Mangui = physique
Mangui ma hisi ni ngii = physique du globe = géophysique
Mangui ma binoode = physique expérimentale
Mangui ma minsongi = physique mathématique
Mangui ma ñem ibot = physique nucléaire
Yi biték = géologie
Yi libogog li nkoñ biték = géographie
Yi mbog tjiba = paléontologie
Yi bikai = botanique
Malémôke = fluide
Likalô li nsinga i woo = S M S
Kaat ndes manwin = courriel = email
Likomb = tangente
Hékda mbén = théorie
Mbogog mbén = théorème
Himamana hi poga i niñ = microbe
Kôyôp ngiiña man nyu matjél = globule rouge du sang
Puba ngiiña man nyu matjél = globule blanc du sang
Mbog kôba ni kwañ = préhistoire
Njiñ hôk = gaz
Ibot = atome
YI MBOGOG I NIÑ
Yi mbogog i niñ bikai = biologie végétale
Yi mbogog i niñ binuga = biologie animale
Yi mbogog i niñ poga = biologie cellulaire
Yi mbogog i niñ hégel manganga = biologie moléculaire
Yi mbogog i niñ matibla = biotherapie = biologie médicale
Yi mbogog i niñ dimamana di poga di niñ = microbiologie
Jôl gwét i yi mbogog i niñ = arme biologique
Jôl gwét keñi = bombe
YI HEÑEL
Yi heñel gwom bi niñ bé = chimie minérale
Yi heñel mbot mbuhi = chimie organique
Yi heñel ingil = chimie industrielle
Yi heñel lék = thermochimie
Yi heñel linyuma = électrochimie
Yi heñel nson hisi = chimie agricole
Yi heñel bee = chimie pharmaceutique
Yi heñel hékda mbén = chimie théorique
Yi heñel ndoñol = chimie analytique
Yi heñel mbogog i niñ = chimie biologie
Yi heñel mangui = chimie physique
Yi heñel lisemba = chimioprevention = chimioprophylaxie
Matibla ma yi heñel = chimiothérapie
Jôl gwét i yi heñel = arme chimique
Yi heñel i nlôl mapubi = photochimie
Yi heñel mbogog i niñ i nson hisi = agrobiochimie
Mbot mbuhi = carbone
MANGUI
Mangui ma binoode = physique expérimentale
Mangui ma minsongi = physique mathématique
Mangui ma hisi ni ngii = physique du globe = géophysique
Mangui ma ñem ibot = physique nucléaire
YI BITÉK = géologie
YI MBOG TJIBA = paléontologie
YI LIBOGOG LI NKOÑ BITÉK = géographie
YI BIKAI = botanique
MBOG KÔBA NI KWAÑ = préhistoire
MBOGOG MBÉN = théorème
HÉGDA MBÉN
Hégda mbén ntilga bikaat to ntôbôg maum = théorie de la littérature
Hégda mbén mintug = théorie des jeux
Hégda mbén litug mbañ = théorie politique
Hégda mbén likot masangô = théorie économique
Hégda mbén ligwañ li wim = théorie du capitalisme
Hégda mbén ligwañ li bôt bobasôna = théorie du socialisme
Hégda mbén ligwañ li tjelestjes = théorie du communisme
Hégda mbén i ngôô bôt = théorie sociale
NJIÑ HÔK
Njiñ hôk i mapubi = gaz d’éclairage
Njiñ hôk i lijo = gaz de combat
Njiñ hôk i mpémés gwiiha = gaz lacrymogène
Njiñ hôk i mapan = gaz des forêts
Njiñ hôk i titimba i liboo = gaz des marais
Njiñ hôk maliga = gaz réel
Njiñ hôk i kôli = gaz parfait
Njiñ hôk i ntôl bé = gaz rare = gaz inerte
Lipémés tole lihéya njiñ hôk = dégazage
ÑEM IBOT
Linyuma = électricité
Lék i ñem ibot = énergie nucléaire Minson mi matibla = emplois médicaux
Minson mi ingil = emplois industriels
Kei bi hyelel lék liké = moteurs
Gwét bi ñem ibot = guerre nucléaire
Biloñ bi ñem ibot = puissances nucléaires
Jôl gwét i ñem ibot = arme nucléaire
KEI I HYELEL LÉK LIKÉ
Kei i hyelel i belesin = moteur à essence
Kei i hyelel i linyuma = moteur électrique
Kei i hyelel i mbebi = moteur aérien
Kei i hyelel i njiñ hôk = moteur à explosion
Kei i hyelel i malép = moteur hydraulique
Kei i hyelel i ñem ibot = moteur ionique
Kei i hyelel i njiñ hôk lipél li malép = moteur à vapeur
Kei i hyelel ngélé ina = moteur à quatre temps
Ngwé i kei i hyelel = vitesse du moteur = régime du moteur
YAÔNDE, 01 MPUYE 2007
Nkam PONDI PONDI
NUT I LAAKOP I BOÑA NI I POÑOS NKAK
Boña ni poños nkak ba yé nhôôbaga ni laakôp. I laakôp ini i yé mintén miaa. U gwé laakôp i mbégdé i i nlet i nlel bini bibaa. Ba nsébél yo le dure-mère. I ñem kété u gwé laakôp i mpôna ndes libôblaga ba nsébél le arachnoïde ndi u gwé ki laakôp ba nsébél le pie-mère.
Ingéda dimamana dipoga di niñ di njôp i laakôp i boña to i laakôp i poños nkak, laakôp i nnut. Mut a mbôdôl lo bilôô, a nye bahal, ño u nsii nye ndigi wee i nlo bôô, a nnog njôhge i bôbôg ni i joo.
Ba nlama pala kena i mut nunu i ndap matibla tigale dimamana dipoga di niñ di njôp matjél wee nyemb i nkoode. I mut nunu a nlama yén i ndap matibla le a kôhna bee bi njôs i kon unu.
U nla semba i kon unu ibale bo ndi u kepba.
Yaôndé, 01 mpuye 2007
Nkam PONDI पोंदी
YI MBOGOG I NIŇ BILEM
Hala a yé pand i yi mbogog i niň i i nigil mambén ma nlôôs bilem bi nlôl i nkaň bi gwom bi niň ni libag li gwom bi nkena i jam li. Poga i yé cellule. Yi mbogog i niň i yé biologie.
Yoyoma i poga yon i ane ni unda ngim lem. Jon u gwé yoyoma i poga i i nene hikii ngéda yon ba nsébél le gène dominant ni yoyoma i poga i i yé ngélé ibaa i poga yon ba nsébél le gène récessif.
Yoyoma i poga i nlôl i yom i poga ba nsébél le chromosome. Yom i poga i nnene i maň ingéda poga i kéba, yon i nnit yoyoma i poga.
Poga i gwal (mangôdô ma manum tole litjee li muda) maň wéé i gwé n yom i poga ki i yé le bini bipoga bi nyuu bi gwé 2n gwom bipoga. Yom poga i gwal ba nsébél yo le gamète. Ingéda man a ngwéé a gwéé pes bilem bi isaň ni pes bilem bi nyaň. I man nunu ingéda yak nye a gwal i wéé man, man wéé a bana pes bilem bi isaň a ngwal nye ni pes bilem bi nyaň ngwal nye i ke ni bisu. Munlôm a gwé yom i poga ba nsébél xy, muda a gwé yom i poga ba nsébél xx. Ngim bôt i ngwéé le ba ňap, bape ba ngwéé ni tjôň di nlet, bape ki ba nhoo bana lisaha i ke ni bisu. Hala a nlôl i nkaň. Hala wee lem i nlôl i gwal Jon u nog le, man ka bibaba (bikoo) kikii nyaň. Semkwep hikii yom i nniň i gwé ngim lem (bôt kii binuga kii bie).
Yi mbogog i niň bilem i nla hôla le bôt ba matibla ba nigil ni yi tibil ngim makon. Ntôň i yoyoma i poga i ngim poga i gwal i nsébla le génome. Ntôň i yoyoma i poga i mut i nsébla le génotype tole génome humain. Jon yéň ndi wa léba ndi wa ba habé nkol mut.
.
Yaônde, 20 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
B'A NIŇ I MUT I YÉ NTÉYAK TOLE MUT NYEMEDE A NLA KENA NIŇ YÉÉ?
I yom i niň i gwé malép, i nyét ndi i hébék. Mut a niň inyule a gwé i gwom biaa bini bi yé ntilga i ngii. Niň i nlôl hee? Yom di nyi yo ini le mut to bihégél ba nti niň ndi ba mbot bé niň. Jon dilo di niň di mut di nlo ndi bi nke; njee a nyi inyu kii hala a mbôňa? Hikii yom i ntagbe kikii malép ma mpam hisi ndi ma kahal kuli. Mut a nla bé gwel malép le ma pam habaň.
Yom i yé ntéyak yo ini le i yom i niň i nwo. Jon i yom i yé ntéyak inyu niň i mut yon i yé le mut a nwo. Mut a nsemba bé nyemb. Jon u nok le, u pot u wo, u pot bé ki u wo. To imbee yom i nla nol mut. Jon u nok le, u yé u wo bé kii, wee u nwo béé ? Jon ibale bo ndi u nyi le ngim yom i nla nol we, u telep baň bisu bi yom i ni kal le ngéda nyemb yem i yé ngi kola. Bo kembee i nkogoo bé, yakle u ha nye hinoo i nyo?
Mut a ke baň hilo ngim yé niň inyule a ňemel. Hala wee mut a nlama sal inyu i boň le a niň longe. Mut a nlama gwélél mam i ngeň. Jon u nok le, bemnga bemnga a nteg bé yila mbom i hitjo. Mut a nlama kôhle ndég ni ndég, hanyen a ntek bé yônôs ngôlô. Jon u nok le, boda boda mbee baň. Semkwep mut a nla kena niň yéé ibale bo ndi a yé mut suhul nyuu, mut maliga, mut a gwé soňnda, mut a gwé mban ni mut a yé mbogog.
A man mee u nla kena niň yoň ibale bo ndi u nkonde ki i mam mana le: u je baň bijek, u nyo baň maog ma loň i ane we tiga le u ba nkol i loň i ; u nuňul baň biték gwo mut a tabé man mee ; munlôm a haba baň mbod muda yak muda a haba baň mbod munlôm
Yaônde, 06 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
ANE I MAKIÑ
I ane ini i nhékda le mingwélés mi bôt mi nkit bobasôna mam ma loñ. Hala a nkobla le nson i ane i nla lôl i nteba tole lileñ mbañ. Mingwélés mi bôt mini mi bé ke biboma gwobisôna i ti mahoñol ni i kit mam.
I ngéda u nke i nteba, hala a nkobla ki le u nwéhél sômbôl yoñ i mut u ntep. I bôt ba ntéba, ba nla tjél noñ i mam ba mbôñ i hônd i nteba. Ba nla bôk mbén ni noñ manjel ma tabé manjel ma ane i makiñ.
Yom linômôl i jam li nniiga bés, yo ini le, ane makiñ i i nkiha bé ni ane i makiñ i likot masangô ni ane i makiñ i ligwé li mbog i nhôla bé yom.
Ane i makiñ i nla ndigi niñ i ngéda i ane ini i nneebe pééna. Litén li ngwés bé tjé li gwé ngim nlôñ ni i bap baôma ba loñ ba ba nyiba ni loñ yosôna ni nkoñ hisi. I loñ i gwé ndigi nlôñ wada i nhol bé inyule wada a kol mbada, ibaa ba kol nhôôlag. Jon banga ane i makiñ i nlama bôdôl i mbai yoñ ligwééne, i tison u niñil, i loñ yoñ i ke ni bisu. Inyule i mbadga bôt ba mbat i bôdôl bibéé yon i yé kii i yé ane? Njee a gwé ane? A nyoñ la ane? A mbôñôl la yo? A ngwés le ane yéé i ba laa?
I len ini, banga ane i yé ane i yé ane i likot masangô. Jon u nog le, sudman a ñee bé nwa. Ba ntep bé iyeba i mut. Jon u nog le, mut moni a net nkaa u lama. Yak loñ i ngwés bi lôs bibôt. Jon man munlôm mbénd hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes. Minhat mi bôt mi mbôl béé ndi bon ba bak ba annge nkoñ hisi i bôdôl bibôdle.
Yaônde, 15 hikañ 2004
Nkam PONDI PONDI
NTEBA
Iloa basôgôlsôgôl ba bé yi i yom ini le nteba. Inyu i boñ le u ba mbombog, loñ i bé i tep mut nu a téésép, mut nu a nke bé maaisañ to manyañ njôñ, mut nu a mbagal mahop ikété telepsép, mut nu a njôp bé i jimb libe i ke ni bisu.
Nteba i tabé yom i yé tjagatjaga. Nteba i yé yom i yé mbogok. Jon ngim mbén i mbok nteba baôma ba nson, i mbok nteba bakena hikuu hi biloya, bakena hikuu hi babañ bee, ngim mbén i mbok nteba i baôma ba loñ, nteba i nkena loñ i ke ni bisu.
Mbén i nteba i nkal ndugi bo njee ba nla ke i nteba ni i bet ba nlama ti mbagi nteba; bo njee ba kôli i ti jôi jap le ba tep bo; bo njee ba nla soman le nteba i ntagbe bé longe i ke ni bisu.
Mbén i nteba i nkal i homa nteba i nlama tagbene ni i ngéda; mbén i nteba i nkal libim li makiñ u nlama kôhna inyu i boñ le ba kal le u nnet nteba tole u nkwo nteba i ke ni bisu.
U tééda ni le, nteba i yé yom i ntéé mam ikété loñ, jon banga man loñ nu a ngwés mahol ma loñ yéé, a nlama ke i nteba ibale bo a kôli i ke i nteba.
Ingéda u nnet nteba ikété mapubi momasôna hala a nti we makénd le u sal longe nson. Hala a yé ki masoda inyule kiñ yoñ ñem i nkéés bé we ibale bo ndi u yé mut a nyi wonyuu. Ndi b'a hala a ntôl dilo tini? Inyule ba nyil banga mut ingéda a nnip bé nteba. Ngwélés a mbôk bé mbén nteba.
Yaônde, 28 matôp 2004
Nkam PONDI PONDI
BITEK
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé liboñok li mut inyu i kôhna yom manjel ma tébé sép. I mut nunu a nla ti mut numpe moni, bigwel moo i ke ni bisu. Mu i njel i nyen u nog le, mut moni a net nkaa nlama. Jon mut a nla tek inyu i net nkaa, inyu i net kékse, inyu i pam i mog, inyu i bana nson i ke ni bisu. I homa litjél kena mam i telepsép, hanyen bitek bi ngwéé.
Niñ mut a nniñ i nla boñ nye le a nneebe yoñ bitek tole a nneebe ti bitek. Hala wee ingéda ngim bon ba loñ i nhoñol le bitek gwon bi nyila mbén, hanyen moni mi nene longe to ibale bo mi yé moni mi wip. Ibale bo ba ane loñ ba njôs bé bitek, mahol ma nla habé ba inyule minloñ mi nséla bé longe, bisukulu bi ñôña bé kikii i nsômbla nlélém ni mandap ma matibla.
Bakéés ba mbagal habé mahop i njel mbagisép, bôt ba mbégés habé mbén, nteba i ntagbe bé ikété mapubi yak banga ane i makiñ i nla bé ba. Nson wokiwo i nséla bé longe. Semkwep, jam jokijo li nke bé longe. Mut a nlama bé ti to yoñ bitek. I mut a mboñ i ntén jam lini, a kôli ni soso mog.
Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI
BÉDHANA
I bug ini i nlôl i bug ini le bédés. Hala wee yom i yé isi ndi u mbédés yo i ngii. Jon mut a nla bédés kiñ, ndap, njegi, nkus, mut numpe, niñ yéé i ke ni bisu.
Mut a nla ki bédés libag jéé lilam hala wee ingéda a mboñ ihôha, a nkodol liboñog jéé. I mut a mbédhana, a yé mut telepsép, a mpot maliga, a nkôp nsañ, a yi bok mam méé ma niñ i ke ni bisu.
I mut a gwé nledek ño, mut ngôk i ke ni bisu a mbédhana bé. Jon béba kai u kit bañ wo ndi u nup wo.
Hilôlômbi a nkit le i mut a bédhana tole i nloñ i ya bédhana yomede ya sôs. Jon mut a bédés bañ nyemede tigale a sôs. Ingéda Hilôlômbi a nkit le a mbédés mut, i mut nunu mam méé ma niñ, ma nke longe, ma nhol ndigi hol ni hol, a nyémbél baoo béé i ke ni bisu. Hilôlômbi a nla kit le a mbédés ngim mut, to litén, to ngim loñ. Hala a yé kimasoda.
Yaônde, 08 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
NDÔÑ MAHÉÑHA
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mahéñha ma ngim ane. I jam lini li nhoo gwéla ni ikété nyéiha. Manola ma yé ma ba le bôt ba nol bôt bape inyu i kadal ane. I bôt ba mboñ i jam lini ba ngwés lona ane ipe i i nkôm nlômbi ane mbus. Semkwep di nla kal le ndôñ mahéñha i mbok dikuu di ane di mondo di loñ tole i nheñel makeneg ma dikuu di ane loñ.
Ndôñ mahéñha i nla ki tihba mbog likot masangô, mbog mbôda bôt, mahoñol ma loñ, libag li bôt, nson likenge, liôô ngim yom, nson i ingil i ke ni bisu. Semkwep libogog li niñ.
Yom di nyi yo ini le ingéda loñ i nkon habé ane woñi wee loñ i ñee ane ipe.
Kii i mboñ le ndôñ mahéñha i ba? B'a ndôñ mahéñha i yé nseñ? B'a ndôñ mahéñha i nol i bôt ba nlona yo? B'a ndôñ mahéñha i ntibil mam?
I ndôñ mahéñha i nkôp matjel i tabé longe. Jon ndôñ mahéñha i nlama ke ni yi ni pék.
Yaônde, 24 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
LITI MAÔÑ
Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé nene i yimbne, nene i yom, tole nene i ntôñ i yom. Mahoñol ma mut mon ma ôô i jam li le litibil nôôga ni yiba. Kikii i héga di gwé liti maôñ li nom, li mbagi sép tole telepsép i ke ni bisu.
Nseñ i liti maôn i yé i sélés boña le mut a bana yi inyu i niñ longe niñ, inyu i yi bok niñ yéé ni mam ma niñ. Jon u nla bana liti maôñ linômôl i jam, liti maôñ liôô ngim yom i ke ni bisu.
Liti maôñ li ntinde mut le a ba bañ mut yengi ni i njel ini le a nyéñ kii i nla ba nseñ inyu niñ i mut i pes i mbu to i pes i gwel nson. Jon u nog le, u sañak u wo, mut a nol bé we. Mut a nla bé tek i ntôô jam ibale a mbôk bé le a ti wo maôñ. A bana mban ni yi i boñ i jam li. U yéñ le yak we jôi joñ li yékle kikii mut a njubus mahol i ngim ntjep i niñ i mut. I mut a nyi hes liti maôñ nyen a ñane.
Yaônde, 29 njéba 2007
Nkam PONDI PONDI.
B'A LINGWÉLÉS LI NLÔÔ I BÉGÉS MBÉN TOLE I BÔK MBÉN?
Di nla kobol i bug ini le lingwélés ni kal le hala a nlôl ligwé li mut, le nyañ to isañ ba bi lôl bé ipes libii (hala wee nkol). Ngwélés a yé man ñem nkoñ. To ingéda kôba, di nyi le ngim biloñ i bé ane biloñ bipe. Mut a nla bé ba ngwélés ibale bo loñ yéé i tabé ngwélés.
Di nla kobol i bug ini le mbén ni kal le hala a yé litiñ li li yé ntilga, li li mbénge bôt bobasôna ndi li bag ki inyu ngéda yosôna. Bôt ba nla bé niñ ibale bo mbén itabé. Nseñ i mbén i yé i bok niñ i mut.
Ngwélés a nke bé bisume, a njôp bé i jimb li manola, a mpot bé nkoda i ke ni bisu tigale a nimis libag jéé li ngwélés. Hala wee a mbôk mbén. Jon u nogle, ñyéé u nlel bé i yañan ngaa. Ngwélés a ta bé mut yengi. Nyen a nyi le kel i ñye le a nlama ke i nson, inyule i loñ i nsal bé to i i mbégés bé ngeñ i nhol bé.
Mut a ngwés le a niñ longe. Mut a nyéñ le ibale bo ndi a yé minkôm, a ba kunde. I mbén i ntuga nye i ba ngwélés, a nyéñ i bôk yo inyu i bambal lingwélés jéé. Jon mut a nla bôk mbén ibale bo i mbén i i nkéñ nye lingwélés jéé. I loñ i ngwés ba kunde i nlama bañ jôl gwét kéñi i ibot.
Masoda ni nu a nkil i kokok.
Yaônde, 23 hilônde 2007
Nkam PONDI PONDI.
NDIIMBA NTEBA
Di nla kobol i ño bug ini ni kal le, ingéda nteba u ntagbe, i nwet a nlama ti mbagi, a
ntehe le i nteba ini i ntagbe bé ikété mapubi, hanyen a nkal le bôt ba ntémb ki ke i
nteba inyule ngim bôt i mbôk mbén nteba. Inyu kii? Lelaa? Jon ba nlama tiimba nteba
inyu ngim litén, bakena ngim nson i ke ni bisu. Libôk mbén i nteba likôli ni kokse i mog, i bôdôl sôñ yada i ke i nwi imaa. Ibale bo ndi u yé mut nsélél ngomin, mog mi mbôdôl i nwi wada i pam nwi mintan. B'a i mut a nip nteba a kôli i ke i ndiimba nteba?
Bikéhene bi loñ bi bi bénge nteba baôma ba loñ, bi nkit le SDF bon ba net nteba i Santa, RDPC bon ba net nteba i Wum dilo 09 hikañ 2007 inyu nteba i bi tagbe dilo 22 njéba 2007. Nlélém bikéhene bi, bi mbagal le nteba i ntiimba i Wouri likôl, i Moungo nwel mbog, i Haut Nkam, i Mayo Tsanaga ño mbog ni i Nyong -et-Kéllé. B'a hala a tabé wonyu inyu bon ba mee le nteba i ntiimba ba i Nyong et Kéllé inyule mut wada a bannga bikaat bi nteba biba, to biaa ndi a ntep ba homa baa to ina? Bakén ba bôt ba bag i ntilbaga i kôntô nteba ki ba nsal bé i Nyong et Kéllé ndi to gwéénege i ke ni bisu? B'a i mam mana ma ngwéla inyule bitek gwon bi nyila mbén?
B'a nlôñ wada i nla kena loñ? Nteba i ntip tagbe i loñ i Pulasi. Nkena loñ i Pulasi nu mondo a nneebe nlôñ ipe le i bana 20 baôma ba loñ inyu i boñ le bobasôna ba ane loñ yap. Inyu kii a mboñ hala?
B'a bon ba mee ba Sanaga maritime ni ba Nkam ba kôhna minloñ ibôdôl nu ba nkiha ni nlôñ i ndômbôl i hié hanano a yé nwi mitan? B'a lisal to liséñ nloñ li yé jam li ñôma loñ? B'a i nwel mbog i Kamalun minloñ mi yé nséñék? B'a mambai momasôna ma gwé malép, bisukulu, bidokta i ke ni bisu i nwel mbog?
B'a mut nye a yi ki le ngim litén i yé le Ngwanya? B'a minloñ mi yé nsalak i pes i Ngwanya? B'a mambai ma Ngwanya ma gwé malép, mapubi, mandap ma matibla, bisukulu i ke ni bisu?
B'a litén li li gwé bé i wé nlôñ ni i béé baôma ba loñ li ntjé? B'a i loñ Kamalun i len ini njee a nnek le ngim litén i yé le Ngrafi, Baamun, Bahusa, Bule inyule matén mana ma gwé i wap nlôñ ni i bap baôma ba loñ?
B'a mut wada a nla ane bikéhene bi bi bagal nteba baôma ba loñ le bikéhene bini bi bagal ndigi le a net nkaa? B'a bikéhene bini bi tabé kunde?
B'a man mee a gwé bé ngim lem le ingéda a mbana masoda le ntôô wéé man wada, nson wéé nlam i nyiba ni loñ Kamalun ni nkoñ hisi hanyen man mee a nyéñ le a nol nye? B'a hala bé nyen man mee a bi nol Mpôdôl? B'a i mbus nyemb i ntôô wéé man, hanyen man mee a yé a ye kikii kel ni yi le a bag a gwé ntôô man? Man mee a gwé ki i mbee banga tel i nson i loñ Kamalun? Inyu kii?
B'a bon ba mee ba ba gwé bitel ba nyoñ bonge bañen i nson? B'a banga mahol ma litén li mee ma nlôô bé i bana bigwel moo (banque) ni bonge ba mee ba ba ke bisukulu bi niiga bo i sal ni bomede ni i bana mambôgi ma ma nlona mahol kikii biloñ bi Asia? Man mee a mbañ habé yom yokiyo inyu niñ yéé. Inyu kii?
Ø Yom ya boñ le nteba u wa ba ki i Nyong et Kéllé i bana mbaaba, yon i yé le i bôt ba gwé bikaat bi nteba bina to bôô, môi map ma ngi yii i kôntô nteba yak i bôt ba nsal bé i Nyong et Kéllé to ba ba tabé bet loñ. I nwet a ñaña nteba a nlama tibil i jam lini, inyu i boñ le banga ane i makiñi ba i Nyong et Kéllé kikii bikéhene bi mbagal, tigale i yom i ba i ndap kôp yon i ba ndap bilolo. Nteba u tabé matjañ. Ibale bôt ba ngi nuñlag bomede i 500 francs, jam loñ mee i tjél ibôdôl kôba, ane i makiñ i nla bé ba i Nyong et Kéllé.
Lép u ba kenek bañ nkoda, bo ba ep ba ba bé? Ndi ki minkongo mi kalag le
nyoo bé, nyoo bé.
Yaônde, 10 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI
NUT I LAAKÔP I BOÑA NI I POÑOS NKAK
Boña ni poños nkak ba yé nhôôbaga ni laakôp. I laakôp ini i yé mintén miaa. U gwé laakôp i mbégdé i i nlet i nlel bini bibaa. Ba nsébél yo le dure-mère. I ñem kété u gwé laakôp i mpôna ndes libôblaga ba nsébél le arachnoïde ndi u gwé ki laakôp ba nsébél le pie-mère.
Ingéda dimamana dipoga di niñ di njôp i laakôp i boña to i laakôp i poños nkak, laakôp i nnut. Mut a mbôdôl lo bilôô, a nye bahal, ño u nsii nye ndigi wee i nlo bôô, a nnog njôhge i bôbôg ni i joo.
Ba nlama pala kena i mut nunu i ndap matibla tigale dimamana dipoga di niñ di njôp matjél, wee nyemb i nkoode. I mut nunu a nlama yén i ndap matibla le a kôhna bee bi njôs i kon unu.
U nla semba i kon unu ibale bo ndi u kepba.
Yaônde, 01 mpuye 2007
Nkam PONDI PONDI
B'A MUT A NLA SAS NGÉDA KÔBA?
I yom i mboñ we le u nyi le mut sém nunu tole mut kaa nunu, i yé le ñañ u niñ yap, i bôt bana bo iba ñañal. Ingéda mut a nla ñañal ñañ u niñ yéé, hala a nkobla le i mut nunu a ntééda i mam ma bi tagbe. Hala wee mam ma kôba a ngi yik mo. U nyi libag li mut, ni yét i mut, ingéda mut a ntééda mam ma kôba i boña wéé.
Kii i nla boñ le mut a sas ngéda kôla? Ingéda mut numpe tole biloñ bipe bi ngwés ane mut, le i mut nunu a nôgôl ndigi i mam ba nkal nye, nyen i mut numpe tole biloñ bipe bi nyéñ i sas ngéda kôba. I jam lini, li mbôña ni i njel ini le: ibale bo ndi ba ngwel we le u yé i moo ma bipadison, bipadison bini bi nla bép we ni nyuu yosôna kikii ihéga, inyu i boñ le u nneebe le u mbôk mbén.
Loñ yoñ i nla kit le i nti habé mahôla inyu i bôt ba kôli ni mo. Loñ yoñ i nneebe i sélés bôt i ngi-saa. Loñ yoñ i nuñul bi ingil, bôt ba nimlak minson, bape to tehe minson ba nla habé tehe. Loñ yoñ i nneebe le tas i hôla minhat mi bôt. Loñ yoñ i nneebe habé pééna makiñ ikété mapubi ni telepsép. Loñ i nhôla i yumus mboda ba mbot ni manjel mana le, lihôô maog, liôt banga, libénge bititii bi bôt ba minso mi nyuu maboñog mabe, lihôlôs bitek i ke ni bisu.
Inyu i boñ le bôt ba nneebe i mam mana, i nsômbla le masangô ma loñ ma nke habé longe, le loñ i njôp i koñ lôla. I nsômbla le bon ba loñ ba kon woñi, le ba nyi habé kikii kel i ñye ndi to ba ntehe le loñ yap i nla habé boñ i mam ma kôli. I jam lini li nla bôña ingéda ngwo i ntéé ngôi. I sap nunu a ntômla liaa, a nla lôl biloñ bipe le gwon bi téé bé ha i tel i kikii ihéga tole hala a nla lôl le tjiimbe i kédna ni nsul.
Nseñ i nson unu i yéle bôt ba jés bañ boña wap, le bôt ba hôya libag jap, le bôt ba bane isi bitédél gwap ike ni bisu.
Ane i makiñ i ñane i nwet a ntéba le a ôt sitok ni i bôt ba ntep nye kikii yom bisu. Loñ yon i nlama kit too i bet ba ntéba ba nyi kena mam ma loñ. Jon ibale i bôt ba ngwés le loñ i tep bo ndi ba unda bé dipa tjap le mbog i nkwo, mbog ya nyodi, wee i bôt bana ba yé minhômôg.
Jon man mee a nyila mut yengi ipes mahoñol ni ipes bibôñôl, ni mut a mbégés bé ngeñ ike ni bisu. Man mee a mbañ habé yom yokiyo i yé nseñ inyu niñ yéé. A nyi habé le, a nlama bé je to nyo maog ma loñ i ane nye. A nhôya le, a nlama bé nuñul biték gwé mut a tabé man mee. A nyi habé le, munlôm a nlama bé haba mbod muda yak muda a nlama bé haba mbod munlôm. Yom ngandag bon ba mee ba nigil, ndigi niñ bitek i ke ni bisu.
Yaônde, 14 hikañ 2007
Nkam PONDI PONDI
YIG
I bug ini i nlôl i bug ini le yigle. Hala we mut a bag a gwé yom, nye a wo, i yom i, yo i yégle. I bug i le yig, i nlôl ki i bug ini le yig-le. Hala we i yé toi hala, i yé toi ntiig hala, hala toi.
Jon i wenu, u nyégle ini bum, u nlama yégla yig. Ndi yégla yig mut wee kii? Kii u nlama boñ? Yom di nyi, yo ini le, yig mut, i yé mut a nkôhna ndutu inyule a mbagla ni i mut a gwéhég. Ingéda mut a yé ikété ndutu, yom a nyéñ, i yé mapôhda ma bôt bé ba lihaa ni mahôla map i hôgbaha nye ñem. Di nyi le, yig munlôm i yé, yig muda i bag ki. Yom di ntehe hanano, yon i yé le, nyemb i ntihba bonge ba wanda ngandag i lel mihôôlag mi bôt. I jam li, li mboñ le, u mbéna tehe yig muda to yig munlôm i yii wanda le to 40 ma nwi i mpamnaga bé.
Man mee a nyiba ni bilem bini basôgôlsôgôl ba bi yigle nye le: gwéha, maliga ni ômsiñ. Muda Basaa a yibga ni bilem bini le: a nlama ba isi nlôm, a nôglag nye.
JAM INYUU YIG MUNLÔM
Ingéda muda a nhoo wo, bakil ba nti nlôm, muda numpe ingéda manôgla ma yé i pôla mahaa mo imaa.
Ingéda i muda a nwo, a nyég bon, bakil ba nti nlôm muda numpe inyu i néñés i bon ba.
Kikii basôgôlsôgôl ba ntehe i jam li, jon ba bikal le, i mut a mbii nwa wada, wee a yé nkol mut inyule i kel nwa a nwo, i munlôm nu a ntémb nkol mut ni i njel ini le nyemede nyen a gwé le a lamb, a ap malép iké ni bisu.
JAM INYUU YIG MUDA
Numan nye mange le: di ba di podog minjôha di tagbe i banga mam. Nye kikii isoñ a nwo, njee a nyégla nyuñ?
Muda a yé yom i loñ, nyen a nyi libôngô li man. Libôngô li man lini, li yé nson i loñ, wee nson i mahol. Jon muda a yé nkus u singi, le u kôs wee yag lôg isoñ i ntohi. Jon i yé i loñ mee le, ibale bo ndi muda a nyégle yig, ndi nlôm a nwo, a yég manyañ nu mbus a yé ngi-bii i wéé nu nwa ibale bo ndi manôgla ma bag. Iloa a bé le, i mut a nwo ndi a yég yig muda, manyañ nyen a mbii i yig i, too manyañ nu mbus, too manyañ nu mañ. Ibale bo ndi i mut a nwo a bag bé a gwé manyañ nu mbus to nu mañ, isañ nyen a nyégla i yig muda i, i wéé nu nwa.
Yom bôt ba nlama yi, yo ini le, i yé énlag le, i yig muda i nyégle i bum, bôt ba bum i, ba nlama tééda nye ni bon béé inyule matiñ ma loñ ma. Jon man mee a bi kéné ngén le: linyañ li yé matat ma ntômba. Inyu hala nyen, ingéda kôba, i béé ibale i mut a nyégla yig nyen ba kidil hilénga. We nyen a nyégla yig muda i. Ndi i béé iba kile, ibale bo i yig muda i, i nyégla binéñha bi bon, a nkit hilénga inyu man wé nu munlôm wada.
Jon ingéda kôba, muda a bé a kee libii, a bé yeñ le muda mu litén jéé, a loo libii balôm béé. Bi yé bi wo, bi gwañna pok yada.
Jon u nog ki le, kekeñ i mpag bé nwet. Hala wee isoñ a wo u yégla, manyuñ a wo u yégla, biyégla bi mpag bé nwet.
Yaônde, 02 kondoñ1998
Nkam PONDI PONDI
Inscription à :
Articles (Atom)