mercredi 17 décembre 2008

Mamben

MBEBI

DILO

HIKII LITÉN LI GWÉ WÉ TÉGLAGA ÑYÉÉ

HIKII LITÉN LI GWÉ WÉ TÉGLAGA ÑYÉÉ

Di nla kobol i ngén ini ni kal le hala a yé ngim mut ba mbééga bibéba gwobisôna, mambegee momasôna i ke ni bisu. I mut nunu nyen bôt ba mpôdôs béba, nyen bôt ba mbééga diun tjap i ke ni bisu.

Inyu kii bôt ba yé ba nôgla le ngim mut yon ba ntéénga?

Ngui mut binam i ñane nye le a yi gwel nyemede tigale le a ôbôs i mam ma yé mbogog ni nye a lôôs yubda ni i bôt bo ni nye ba niñ.

Ngôñ mut binam i nlôl bé ni nyemede, i nlôl ni i sômbôl a ngwés pôna mut numpe i pes maboñog ma mam, i pes liyi mam i ke ni bisu. Ndi i mut numpe nunu a ngwés nigle nye i pam i ngim nwaa. Mut a ngwés ndigi i yom mut numpe a ngwés. Jon pémsan i yé i pôla bôt, yon i nyis bé ngui manôgla i pôla yap.

Jon ingéda i mpam le, ngim mboda bôt ngôñ i gwés pôôna, u nla habé bagal yo, le i nkahal yila nlélém, manôgla ma mboda bôt ma nyégle ndég le ma yin, hanyen bobasôna ba yé ba pôôna ni nôgla i ngim téglaga ikété litén. Mut nu a yé sesema inyu litén, le litén li yôm bañ, li yin bañ.

Inyu i sôô nyeiha i pôla bôt, i pôla matén, i pôla biloñ, nyen bibase ni magwé ma mbog bi bodba ni kônde ba. Ngim mut tole ngim yom tole ngim jam bi nlama ba le gwon bi yé béba, le gwon bi nlona béba, le béba i yé ni gwo i ke ni bisu. I nlélém ngéda ngim mut, tole ngim jam tole ngim yom bi nlama nene le gwon bi yé longe, le longe i yé ni gwo inyu niñ i mut.

B'a téglaga ni béba bi yé ntééyag? B'a bôt ba nla bé niñ le nyeiha i ba béé? B'a inyu i boñ le litén li niñ, li mbat téglaga?

Yaônde, 16 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

NYÔL I YÉ I LEL WE NTEL, U HAMBAA JADGA

NYÔL I YÉ I LEL WE NTEL, U HAMBAA JADGA

Di nla kobol i ngén ini ni kal le jam li yé li nai we, u nwas jo. Hala wee u yé mut yengi, lélés mut, wañ mut, nkol mut i ke ni bisu.

Niñ i niiga bés le koo i nje bé i édi. Hala wee mut yengi a mboñ bé jam, a kôli bé le a je inyule niñ i yé sañ.

Ibale bo ndi u nke bé ni bisu, bôt bape ba nlo, ba tagbe we, ni we u ntémb ni mbus. Hala a yé nlélém inyu loñ. U nyila nkol mut yak loñ yoñ. U nyi habé bégés mbog yoñ, u nyi habé sal bijek gwoñ ni nuñul gwo ni nkoñ hisi, u nje habé bijek gwoñ, u ñôô habé bisélél gwoñ, u mpot habé hop woñ i ligwéyag i ke ni bisu.

Loñ i ngwés bôt ba ngui. Jon u nog le, man munlôm mbénd hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes. U nogog ki le, pôndôl i yôñlag i janda. Hala a yé ngui lôs mut. Mut nu a nkon bé woñi i boñ jam.

Yaônde, 05 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

B'A LIHAT LI NLA TI BÉS MAHAK ?

B'A LIHAT LI NLA TI BÉS MAHAK ?

Di nla kobol i bug ini le lihat ni kal le hala a yé bigwel moo.

Di nla kobol i bug ini le mahak ni kal le hala a yé mahoñol ma mut nu a ntehe tole a nyoñ mam i pes i lam.

Ingéda mut a nsal hanyen a gwé bigwel moo. Hala wee lihat. Jon u nog le, u gwé bitôñ, wee u gwé môô. U nogog ki le, we ni bot, u gwel habé maôg ni moo. Hala wee ingéda u gwé yom yoñ, u nyep habé ni yo. Mu i njel i nyen u nog le, we ni matai i nyo, u wo bé njiñ i nsul. Hala wee ibale bo ndi u gwé tjom, yom i nla bé téénga we. Mut tjom nyen bôt ba ngwés. Jon u nog le, i mange a bééga hikamba i nyik, nyen ngwo i noñ.

Lihat li nti bés mahak ingéda mandap més, bôt ba nnol, inyule ibale bo ndi di gwé bigwel moo ndi di bana bé bon, wee lihat jés li nti bé bés mahak. Lihat li nhôla bés i néñés mbôda yés ni ti bo minson, hanyen da bana mahak. Hanyen da ntehe nseñ i niñ. Jon man mee a bii, a gwal bon batan i ndék yosôna, yag ngond mee a gwal bon batan ibale bo mbôô wé i nténga bé nye.

Yaônde, 16 dipos 2008

Nkam PONDI PONDI

NJANJAT

NJANJAT

Hala a yé mapubi ma mbay ngandag ingéda soso nop, ma lôlag i lugna i linyuma i ngoa i nhôba nkoñ hisi.

Ngim bôt i nigil lebaa njanjat i gwé, kii i boñ le njanjat i mpémés mapubi mé, inyu kii ngim banop yon i boñ le njanjat i pam i ke ni bisu.

Ingéda mbambat i nwehge, hanyen njanjat i mpam tole i nyila njanjat. Ingéda biéña to ngog I ntôôma makeñi, i mpémés njanjat. Mu i njanjat nyen hié hi bi lôl.

Ingéda u nog le mis ma mut ma mpémés njanjat, hala wee i mut nu a ñunup i ke ni bisu.

Yaônde, 14 dipos 2008

Nkam PONDI PONDI

MATJÉL

MATJÉL

Ingéda man a ñông, a nyila mut, matjél ma nyañ ma nlôô i jôp ndi ma niñhag nye. Ipôla sôñ ibaa ni sôñ saambog, matjél ma nlôô libaa ni i mbaayéñ. Mbaayéñ ni ditam bi mboñ nson i hikii jô i nlama. Yak poños bihés i mbôdôl yila ni sal nson. Ha i nya ngéda i matjél ma man ni ma nyañ ma mbôdôl pôôna.

Bikôyôp bi matjee bi matjél nson wap i yé libegee njiñ hôk i hépga, hala wee mbuni ni mbuhi. Mbuni i nyodi bisaha inyu i ke i ngim bipoga ndi i yila mbuhi (CO2). Bikôyôp bi matjee bi nsal nson wap ini mbôgôl dilo ni 20 madilo ndi bi kenek liké li mbôgôl i tan i kilôméda nwaa bi un ndi bi wo. Bikôyôp bi matjee bi gwé bijek bi minsôn, ba nsébél le hémoglobine, gwon bi hôla libegee mbuni i ke i ngim bipoga ni libegee mbuhi i ngim bipoga i ke bisaha. Bikôyôp bi matjee bi gwé bé mañg.

Bipuba bi matjee bi matjél bi yé bipoga bi gwé mañ wada tole ngandag mañ. Ba yé nkapga ngandag mintén kikii neutrophiles, lymphocytes, monocytes, eosinophiles ni basophiles. Hikii ntén i gwé i wéé nson. Nson wap i yé i jôs le dimamana bipoga bi niñ di nti bañ mut kon ni i jôs gwom bipe bi nla ti mut kon. Bi nla je tole bi nla nol bakén ba gwom ni bipoga bi ñômbi.

Mbaayéñ i nyét 150g yak nhôôlag mut. Nson wé u yé i héya i gwom bi nlama bé ba matjél ikété bikôyôp bi matjee ni ikété bipoga. Mbaayéñ i ngwal gwom inyu i ban mut le a kon bañ.

Limaba li matjél li yé nseñ ingéda mut a mbabaa.

Matjél ma nla bana ngim makon le bikôyôp bi matjee bi nsôs nomba, njok suguu, kon le matjél ma maba bé longe, kon le bikôyôp bi matjee bi niñ habé 120 ma dilo, kon le mbuni i mpam bé longe bisaha i ke ni bisu.

Yaônde, 21 dipos 2008

Nkam PONDI PONDI

MAPUNA

MAPUNA

Di nla kobol i bug ini kal le ingéda mut a mboñ we jam libe yak we u ntihbe le u nôgôs nye. Jon u nog le, mut a bép we nyik, wek u bép nye nsas i tôñ.

Ingéda mut a nyi le ibale bon di a ntoñ we mindañ, nyumbi, sañ, gwét i ke ni bisu waga yén bé nwee, waga bana ngui i tihbe nye, i mut nunu a nwas we nwee, ni we waga niñ ikété nsañ. Hala wee mut a nyi le a tôgbe bañ we inyule wa saa i béba a mboñ we too a mbet too a nkuli.

Ni we wa tééda libag joñ li ngwélés. Hala a yé nlélém inyu loñ. Mbén i ntuga le mut a pun. A nlama soman bikéhene.

Bôt ba nkal le ibale bo mut a mboñ we béba, Hilôlômbi a pun we. Hala wee i mut nunu,Hilôlômbi a kokse nye. Inyu hala nyen ibale bo u mpun isii béba mut a mboñ we, wee u ntoñ mbôm béba ya kwél we. Hala a nlet le mut a nwas le mut numpe a boñ nye béba, ni nye a nwéhél nye. Mu i njel i nyen u ntehe le malép ma nyégle bé dikôwa, to lipun i ntomba ñem.

Yaônde, 11 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

MANYII

MANYII

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé ngim yom tole ngim jam, mut a nlama bé pot, to boñ, to gwel to laa to laa. Hala wee i yom i to i jam li, bi kôli ni soso lipém, le mut a nlama bé bôk. Tigale u bana libua.

Di nla kobol i bug ini ni kal le i mbénge base ni i njel ini le kaat Hilôlômbi, tjémbi di mbégés Hilôlômbi, ndap Hilôlômbi, hop i base i ke ni bisu bi yé manyii. Jon likon Hilôlômbi woñi ni pék Batunpék bi mboñ le mut a nla bé sébél jôi li Nwet yanga. Hala a yé bibôdlene bi yi, nlélém kikii malép ma nke i tuye, masoda ma mut ma nene ingéda a nti Hilôlômbi bibégés bi kôli ni nye.

Ibale bo mut to loñ, ba gwé bé ngim yom to ngim jam i manyii, wee i mut nu to i loñ i, i nyôm.

Yaônde, 11 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

TI

Ti

Hala a yé ngim kon i boña. Ngim bipoga i minkañ mi boña ingéda bi nsal habé long, woñ mi mboñ le mut a nkon ti ni i njel ini le yi i yé nimil nye, a nyi habé ngwel nyuu yé i ke ni bisu.

Kii i mboñ le mut a kon ti? Ibale bo yom i bémb ño ni ngui, hala a nla tihba boña, ni mut a mbôdôl kon ti. Ibale bo ndi njiiha i gwé mut, i njiiha ini i nla heñel libag li minkañ mi ño ndigi wee ba njubus mbôñ ikété nyuu mut. Mut a nla kon ti, ibale bo ndi a nkon nut i laakôp i boña ni i poños nkak. Ibale bo ndi bagwal ba nkon ti, man wap a nla kon ti. Hala wee ti i nla kon mut i njel nkañ.

U tééda le mut a nla bé kon ti ibale bo ndi a tihba likeñ li mut a nkon ti.

Ibale bo ndi u nkon ti, u ke bañ i pañ bee malép, i pañ hié, i pañ lép, u nyo bañ maog, u bet bañ i ngii i ke ni bisu.

Ibale bo u nkon ti, u tehe mut matibla nu a tiina we bee inyu i boñ le u kwo bañ ti.

Yaônde, 16 dipos 2008

Nkam PONDI PONDI

TOGA

TOGA

Hala a yé ngim homa a yé mbôñlag inyu i yéñ i pes i yi mbogog niñ, yi heñel, yi mangui, i pémés bifôtô, linô môl i jam, i nigil pot mahop, i yéñ i bañ bee, i yéñ liôô bisélél i ke ni bisu.

Inyu i boñ le mam ma niñ ma kee we longe, u nlama bana toga inyu mbôô i mut, lisal bijek, liôô bisélél gwoñ i ke ni bisu.

Toga i nhôla we i yi bog i mam u hégda ni i mam u nléba, nwaa u mpémés mo libai.

Toga i nhôla we le u nkônde bana yi ni i njel ini le u nhémle bé to kii, u mpot bé to kii i ke ni bisu. Maliga ma mpam i toga ma tabé baboo. Jon yéñ ndi wa léba.

Yaônde, 06 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

MUT

MUT

- Mange mut

- Néñha mut

- Nhôôlag mut

- Mañ mut

Isiina = Bombog # Nkeñi = Mpémba

Kidig # Nténdéé = Mbôgô

Ñem kédé mut # Kidig

Ñem kédé mut # Nténdéé

Ñem kédé mut # Néñha mut

Ñem kédé mut # Mañ mut

Yaônde, 16 biôôm 2008

Nkam PONDI PONDI

Dilo

DILO

1) Ngwa njangumba = Hala a yé ngim kon le makôô ma mut ma nut. Hala a

yé ngim matibla. Ba nkôbôl bé njangumba i yanan kumba.

2) Ngwa um = Um a yé ngim matiba. Um a bam, u sihla, wee u gwé

libua.

3) Ngwa ngé = Ngé nyen a nyônôs kokse loñ i nkit.

Mingé mi lugnaga ngom ndi kel pala ye.

4) Ngwa mbog = Mbog i nyibil bilap hala wee mam ma sôli.

Mbog i yé makwo ma ñyéé, mbog i kwog, mbog i nyodag.

5) Ngwa koo = Koo i yé jimb li bôda. Koo i nje bé i édi.

6) Ngwa jôn = Jôn a béé kel nyunga. Jôn a yé ki soso ngand. I nke i jôn, u

hak bañ mbôñ, a tol, nwet a témna.

7) Ngwa noi = Ingéda u nsal dilo disamal, u noye dilo disaambog.

Yaônde, 04 libui li ñyéé 2008

Nkam PONDI PONDI