Likap

LIKAP

Hala a yé jam li mbéna béngé base. Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé gwéha mut a ngwés Hilôlômbi ni mut wé libôk. Mu i njel i nyen mut likap a nti i mut a gwé bé yom i yom a gwé kikii bo moni, mbod, bijek, bee i ke ni bisu. U nyi mut likap ingéda u nog le, njagi njok malép ma ipupuga, ba ha we, u ha nlal nyuñ. U nogog ki le, Bakô a kap njoi i mbôgôl bôt, a yégla tôl. Di nla kal le likap li yé i hôla mut tole ntôñ i base i jôi ni i gwéha Hilôlômbi. Ingéda mut a nkap, a mboñ i jam li ni longe yéé i ñem. Jon u nog le, ti i yé masoda i lel kôs. Hala wee i mut likap nunu, Hilôlômbi a nsayap nye ni nye a nkônde bana bigwel moo. Yak mam ma niñ yéé ma nke longe. Inyu hala nyen mut likap a nlama bé ndigi bôn. A nlama bé ndigi bem le kikii a bana bigwel moo i lel balal ba ndamba, nyen a nkap tigale a bem jôga, a yi bé i yom i yé le likap.

Likap li mboñ mut le a nimis bé niñ yéé. Likap li ntohol mut ni nyemb yéé. Jon u nog le, likap li ntééda libô.

Ndi mut a hôya bañ nyemede, jon u nog le ipôda, ba pôt we, u mpôt habé mut.

YAÔNDE, 19 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi
NÔGDA

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé mut a ñôt bé mahoñol inyu i yi maliga.

Di nla ki kobol i bug ini ni kal la hala a yé mut a nhékda le ngim jam ya gwéla, tole ngim yom i yé i ke ni bisu. I jam la gwéla i nla ba longe jam tole béba jam ndi ngim yom i tabé ntiig i i nyis we hala.

Ngim bôt i nhoñol le ngim yom i yé le nôgda. Ngim bôt i mbok niñ yap ni i njel ini le nôgda yap i bisu yon i nkena bo.
B'a mut a nla niñ le nôgda yon i nkena niñ yé ?




YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


KUM tole YIKDA

Hala a yé ngui i ntinde liké li yom. Hala a yé nyuge i ngim yom kikii ñem, linyuma i ke ni bisu. Hala a yé ngui i ntinde mut i boñ ngim jam. I ngui ini i nla boñ mut le a boñ longe jam tole béba jam. Ngim bôt i nyi bé gwel bomede. Hala wee ba nyi bé ôt mahoñol ingéda ba mboñ jam to lilam to libe. Di nla kal le i ntén mut nunu, u nkôôba bé i jam a mboñ inyule a nyi bé bemb, a nyi bé hônba i ke ni bisu. Ibale bo ngim mut i nla ndigi niñ, niñ i kum tole niñ i yikda hala a nla ba nye ngim kon. Inyule i mut a nyi gwel nyemede nyen a nyi bok mam méé ma niñ.



YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


YI I HU

Di nla kobol i bug ini ni kal le hala a yé ngap i yé gwéyag, i tabé nkôôbaga, i ane we ni i bôt ba mpôôna we i pes i maôñ i i ntinde bé i gwel nlélém ngim jam tole minlélém mi ngim mam tôbôtôbô kikii bo malal, gwal, gwéha i nyañ, liniñ ntôñ ni bôt bape, i ke ni bisu. Yak binuga ni bihégél bi gwé yi i hu.

Mu i njel i nyen u boma ngim bôt tole ngim bihégél bi nyi bog mam map, bi nôgda nyemb tole niñ i ke ni bisu. Inyu ngim bôt, u ñada ba yi nyunga, ba nôgda béba jam i nlo i ke ni bisu.
Yi i hu i yé yom ikété niñ i bihégél.


YAÔNDE, 10 maye sép 2007
Nkam Pondi Pondi


LIKWEE
Man Basaa a bi neebe likwee kikii likak i pôla yéé ni Hilôlômbi. Hanyen a bi jubene likwee ikété niñ yéé i nya i yé le likwee li yila jam jada man mee a nlama boñ i bambal ligwélés jéé, inyule nu nyekinye i ñyeli le a ta bé nkweebag a nla bé telep libai i pot.
I jam li, li bi jôp le tee ni i boonge batitigi i nya i yé le, ingéda ba nke i jogop i lép, i boonge ba yé nkwebaga ba nogop i ñô lép, bo ngikweeba i nwel lép.
Man mee a bi jubus ni likwee ikété niñ yéé. Kikii jam a nlama boñ. Likwee li yé jôhge. Likit mut lisuk li nyuu, li kôp matjél li tabé i njôha i jam.
Ngandag bôt i bi tjél i jam li. Man mee a ha ikété niñ yéé le, a nyihla nyemede ngim jam to ibale bo a nlama son njonog. Basaa ba ha i niñ yap le, lipamag mut a mpam libum li muda, li nkola béé le a ba munlôm. A neebe le a nlama kweeba. Ngim bôt i nigil ki i boñ i jam li, ba nene tôbôtôbô i ngim kéndi mbog le ndigi bo, bon ba nla boñ i jam li. I bôt ba bon ba bé sébél le baisañ ba likwee.
Likwee li bé mintén i ma Likwee li ngii ngog ni likwee li ngii nyôl.

1° Likwee li ngii ngog

Hala kikii bôt ba bé béé ba ôñi homa wada, isañ likwee a béé a tep ñem kété homa i het a leegene ni kwéé i boonge bobasô ba mal pémés ni ti nye le a kwee. Bana bon i len ini ba nla hégda bo le ba ntagbe bé jôm li nwi ni tan.
Isañ likwee a ntep i kété mbai homa ngog inyule ngog i gwé bé ndobo, i mpala bé bol kikii tén e ni le a nla nom. Isañ likwee a nkôôba i homa nu to ni njel liemb le likwee li kôn bañ. I gwom a mbôñol gwo bini le : hikéñ, litug, môô, junug, njongi dibañ, mông ma lién ni kap likwee.
Hikén hi likwee ingéda bôt ba kôba, bomede bon ba bé bañ ho. Hikéñ hi ba bé bôñôl ndigi ho inyu likwee. Hikéñ hi, ba bé sebél ho le mbala likwee.
Litug li bé linsee li ngañ li ba bé bôñôl matibla ma mbag, jon ba mbép maange ba nkwee i ngii ño i yumus nye le mahoñol ma ke bañ nye nyono i homa ba nkwéé nye.
Mut ngog sép a téé i pañ, i hôla le ba yi to likwee li nhoo bôña to le li mbuha. Ingéda ba bép maange litug, mut a nleñ hibañ i ngii, mut likwee a mal kwee lo hibañ hi nkwo hisi.

Ingéda ba mal kwee, ba kôp môô, le dinyégle to bitômb bi jôp bañ i bôlôs likwee. Ibale bo i pam le matjél ma mpam ngandag, isañ likwee a nyambaa ni kôp junug inyu i kit matjél.
Ingéda ba mélés likwee, ba nyoñ njongi ndeya dibañ, tjai ti di ntip pam, di tombog bedebede, tjon ba nkéñél likwee i sônga banjemnje.
Ingéda ba mal kwee maange, ba nkena nye i pañ hié hi nkôdôl ni mông ma lién, le hida hi boñ likwee le li kat.

Isañ likwee, nyen ba nsébél le kap likwee. Di tééda longe le likwee li ngii ngog lii béé inyu boonge.
Ingéda a ñunda lôs ñem le a ñee béé, hala a nlona bibom, bôda ba nleñ diléla, isañ maange a nti bibom (kôp, kembe, maog). Ba nkal le i maange nu a nje mbal likwee. Ndi ibale bo maange a ñee, ba nkal le a gwéé ñsoha ñem, hala a nlona bé nye bibom.

2°Likwee li ngii nyôl

Libé likwee li nnañag i mut. A yé soso ngand. Inyule mut li bôñna inyu yéé, a nla bana mbai ni nwa ni bon. Ba mbedna nye i ngii nyôl, nyoo nyen ba nkwee. I nlélém mi mam mi mbôña likwee li ngii ngog mon mi mbôña ki likwee li ngii nyôl.
Isañ likwee ba bé ti nye kôp likwee ni hibôi li rnaog. Mayéga mon ma bé boñ le ba ti isañ likwee i gwom bi.

3° Nseñ likwee

I mut a bé a nôgda le a ta bé nyonog libag jéé li ngwélés, a bé yéñ le a kweeba.




YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi




MBAG

Ibale mut a nol mut, a nkon mbag, bon bé ba kon mbag, bon ba bon bé ba kon mbag. Mbabaga a yé mut a nkop matibla ma mbag.
Mbag i yé kon, mbag i mbôdne i kôhôl. Ibale a nkôlag a mal nye to nwi imaa u ntehe makôô ma mbôdôl nut nye. I mbus makôô ma nut, libum li mbôdôl nut nye yag mis ma nut. I mbus mis ma nut nye, hilémb hi yé hi pôp. Ingéda hilémb hi pôp nye, a mbôdôl lo matjél. Ibale a mbôdôl ndigi lo matjél wee a nwo.

Ingéda bôt boñ ba tehe le u mbôdôl kôhôl ni le makôô ma mbet we, ba nkena we yag mbabaga ndi nwaa a ntibil we a nlama yéñ i yi kii i kônôs we, mbag too liboñog joñ wemede too mut mu lihaa joñ. Jon ibale bo i nene le u bi nol mut, ba mbat we le u kubul. Ingéda u mal kubul, ba nkôp bee hisi, yag we u nlo u kahal bemb i yoñ nyemb.
Mbag i yé i nkañ. Ibale bo ndi u nol mut ndidii (hala wee u nol mut u sôô) ndi u tibla béé, u nkon mbag. Ibale bo basôgôl boñ ba nol mut mu ikété bum nan, mbag i mboñog ndigi i tep ngim mut i kon nye. Mbag i nkon ndigi banga mut.
Matiba ma mbag ma yé i nledeg i jam ngandag. Ma mbat le mbabaga a pom bee, bititigi gwobisôna bi pam 90 (môm bôô), i nsômbla ngwo i nkoñ i gwéé mintéyag mi maôô, kôp i bag ngandag, bititigi gwobisôna bi pam 36 (môm maa ni bisamal) ndi i yé ki le matibla motama tole ba kôbôl mut matibla ma mbag.
Ba yé ba ke, ba naña mbag le matibla ma mbag ma yé.
Hananoni ba ngwel, ba yoñ kai yada ba nsébél le diléé di ngwo, môôdôl. Hananoni i gwom bi gwon ba nkañ ngwo ni dilee di ngwo ngélé yada, ba nkañ tjo mut a nol mut, a yii ha i ñem kété. Ba nhéya i ngwo i, ba nimbil yo minla nwéé i nwel, ba ma tég nsôô i mbag. Ba nyoñ minla mi ngvvo, ba sôô minla munu mbag ba bag ba mbôdôl.
Ba nlona nsôô i mbag, ba ték, ba lamb jin li mbag. Ba lona litug li mbag. Ha ni nyen i gwom bi nke mu i jin li mbag: sobongo, litug li mbag, yom ba nha mu tjibi di mut.
Kikii ba mal bôô i gwom bi gwobisôna ni jai (ba ôm yo mut, ba ntibil i nyuu, ba mbôg ti i mut a nkon mbag matibla.
I nwet a yé mbabaga, ingéda a ntibil we, a nsag, a sôôbege mbag, a tiblag. Ndi a kahal ni jés i nwet a nkon mbag. A yé a mal jés ndi a kahal jés béé ba ni yii ha.
Mbabaga a yé a nsag ngandag, a yé a bii nkwade, a yoñ mai, a sôôbege, a ômôg mut a nkon mbag jai, a yé a bôdôl ôm nye makôô ndi a bedeg i pam i ño. Ingéda kôba, ibale u nkop ba ntibil mbag yag we u nyén u nyo bee.
Mut a nwo mbag ba njôbna bé nye ikété ndap tigale bum i tjé, ba nhô nye tjai di makondo. Ha nyen ba mbadne nye, ndi ba jôô nye.
Mim matjél i njôp béé ikété, ba mboñ taga i mbédge. Mintimba mi yé kikii jai, jon jai li ta bé i mbag.

YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi


NJEL KUNDE

Hilo jôm ni ba i sôñ bisu i nwi 1994, ngandag bon ba mee kikii ba nog le i moni ba ngwélél mi nsôs ngui, hala a bi tisba bo ni i unda bo le loñ yap i tabé kunde.
Hanyen ngandag i bi yi toi le bañga nkol u yé mut a neebe hala mahoñol méé ni maboñog méé. Ndi inyu i ba kunde, i mbee njel u nlama noñ, i mbee nson i mut binam u nlama sal?
U nlama oñ bi iñngil bi bi bulus i nkus i, i yé nseñ inyu bon ba loñ inyule hikii loñ i gwé hap hibél hi kôp. Jon i loñ i, i nyoñ libam li mambén ma loñ ipe ndi i kahal bôñol mo i nla bé ba Kunde.
Bi iñngil bi nlama bôñol ligwañ ni bikei bi bi ôbôs bé mapan més ni i gwom bi yé mu. Bi iñngil bini bi nlama bé lona mbagla ikété mbôda bôt tiga le bôt ba yila bi wañ bi bôt, ba hôya ligwéé li mbog yap. Bi iñngil bini bi nlama hôla bon ba loñ le to yom i yé ndég, bobasôna ba begna ndigi libim li, ba yep habañ ni yom i yé bo nseñ.
Bi iñngil bini bi nlama hôla i oñ mbôda bôt i yondo le biyi gwap bi nôgla i panda munlôm ni muda, mimañ mi bôt ni wanda, tison ni mbai.
I mbagda i nlama béda yon i yé le i nkus i mbôda ni biiñngil bi loñ, b'a u yé nseñ inyu bon ba loñ ni ki le liôt nseñ i nkus u lel bañ balal ba ndamba. Bo a manyuñ éé, u bénge mbus. Jon inyu i kit le nkus ni bikei bi iñngil bi yé nséñ inyu loñ, bon ba loñ ba nlama kodba inyu i ség le mapan més ni i gwom bi yé mu bi ôbi bañ. Ba nlama naña sai inyule yi i tabe ño lép.
Hisi hés, malép més, hañngaa ni mbebi bi nlama ba gwom bi bisu bi iñngil gwés bi bôñôl inyu i bulus i nkus i bon ba loñ. Jon i nkus u, u nlama ba nkus man loñ a gwés ndi u bag ki nseñ inyu mbôda bôt. Inyule di mpam i homa a mpôôna diséé di ba di bi kwo i bee, di bot liwanda.
Ibale bo ni njo bé sañ inyu bi iñngil bi bi bôñôl bikei, ni yi le nseñ wa babé inyu bon ba loñ, ni hoñol bañ le koñ lôla a mal inyule koñ lôla nu a ntisba libag jés ni mbôda yés, nkén mut, sukulu, mapan més ni i gwom bi yé mu, nson wés di nsal, likot masangô més, mandap di ñoñ, niñ yés i tison ni matibla més, nyuu yés, niñ yés i mbai, mbog yés, mahop més ni makén ma mahop di yé nhéslag i pot, bibase bi basôgôlsôgôl ni bi Bakana ba bi lona i loñ yés, môi di ñoba, libag li munlôm bo muda ike ni bisu. Nseñ i sañ ini i yéle, bon ba loñ ba bôñôl i nkus i ba nneebe le ba mbot ni bomede kikii ingéda basôgâlsôgôl bap. Bibôdne bi nkaa kunde bi.
Ndi u tééda le inyu i jôp ini njel kunde, u nlama ndugi ba maséé i ba kunde ni i gwés i ba kunde. Hala a nla ndigi lôl we i kel wa kit le u nwaa niñ i nkol i mut. Ndi maboñog moñ ma unda bôt bape hala inyule pot ni boñ mam ma imaa; ba nyil ndigi mut maboñog méé.
Nson won u hôla mut i bot nkus inyu niñ yéé ni i bot mañôgla nye ni bôt bape.
I sañ ini u yémbél yo ibale bo u njo yo ngi ôwa i ñem woñ, u bôñlag ki biloñnge bi bibug inyu tômbôs mam inyule hinoo tombga hon hi nhéya pos i nwii. Inyule u nla bé ba kunde wetama ibale bo bilôg bi isoñ bi ta bé kunde.
I njel ini i yé nténdéé njel i abag ki ngandag ndi yotama yon i nkena we i ba kunde. Wa léba ngandag binoode bi mam. Nok i maôô a nkôhna bé ngôñ, hale u tehe ni jis joñ. Jon ñyéé i nke bé gwéé mañan mateena. Mut a yé ndigi i yom a nyiga yék.

YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi
BIJÉLE

Bi yé yom mut a nkop inyu loo bôt bape, hala we i kahap bôt i ngi miño; i bana pot limal. I yom i yon di nsébel le kômbe. Ndi mut numpe kômbe i nla lôl nye, nye maange ni ndômbôl bagwal béé.
Man mee a ngwés bé ane mahisna, a ngwés ti nyemede i boñ jam loñ yosô i kwo kiñ le i bôña kikii bo tjo môngô, i añ lép ike ni bisu.
Inyu i tééda libag lingwélés lini, man meea ngwés bé le lisugul hana bibép bi nyo ndi tas a la bé saa, je i nyo wéé a la bé, ndap i yén ni bôt bé a la bé bana jam jokijo li nyidis nye li nene béé, a kidna i légés bôt bape mis.
I yom i yon i bi boñ le bôt ba bana liniñig li sela ni liniñig li biloñ bipe manjel momasôna to bijek, to masak to malok, to i haba, to lioñog li mandap, to linéñés bon, to i ti bingond mabii. Mbôô bijek man mee a ntééda i yé tig yom, ibale bo a nlona nkén mbôô i mbédgé, a nsal yo homa tôbôtô, a mpôôna béé yo. I pes bisélél a mbañ i gwéé bi, bi béna bé bomna biloñ bipe bo pasogoo, nkuleñ, hônd, mpôs. Man Basaa a béé a gwé i yom i le bijéle inyule a bé gwés le loñ yé leg bañ mis ni i gwom bi lôl biloñ bipe. Bijéle bini, nseñ wé i bé i tad loñ mee le i ba bañ nkol u loñ umpe. Jon u tééda le man mee a béé a gwéé i yom i le bijéle inyule a bé gwés a bép woo i tôl le a yé ngwélés.


YAÔNDE, 02 kondoñ 2000
Nkam Pondi Pondi