KON

Hala a yé kikii mut a nnôgda nyuu yéé. Jon mut a nkon lihep, mut a nkon njal, mut a nkon maséé, muda a nkon sôñ, mut a nkon kôhôl, mut a nkon mbahal, mut a nkon masai, mut a nkon woñi ike bisu.

Ngim makon i yé makon ma bôda kikii bo kon libéé, kon i joo li gwélél ni kon nwi mbéé. Ngim makon i yé makon ma munlôm kikii kon i man libind. Bonge ba gwé ngim makon kiki libimbe, makele, dikola ike bisu.

Mut binam nyetama bé nyen a nla kon. Binuga bi nla kon yag bie bi nla kon. Ingéda mut a nkon, nyetama nyen a nog jôhge. Jon u nog le mut a nog bé i wañan nyo lék.

Yom di nyi, yo ini le, ngañngañ a ntibil kon ndi a ntibil bé nyemb. Inyu hala nyen ibale bo ndi u nkon, u nlama bé sôô kon woñ. U nlama bé wonyuu i kal ngañngañ kikii, u nog nyuu yoñ. U nlama bé wonyuu i kal ngañngañ i yom i ntéñnga we i pes i mbôô woñ. Jon u nog le, u sôôg kon, yag i kel wa wo ? Ibale bo ndi u ngwés bé kon ngim kon, u nla banba, u nla keeba makele.

Makon ma yé ngandag mintén. U gwé makon makété nyuu ni makon ma mbégdé. Mut a nla kon le, ba njés nye mbôñ. Lihep, lék to linyuma bi nla boñ mut le a kon. Minsoñ mi nla boñ mut le a kon. Ngim makon i nnoña, kikii ndôn, kôhôl ike bisu. Ngim makon i nlôl i nkañ, hala wee bagwal boñ ba lôôs we ngim kon kikii hilabô. Béba kon i yé kikii yag nsola i kon. Ngim makon ipe nog bé matibla. Ngim makon i nta kikii sôñ. Ngim makon i nom bé, makon mape ma nomog. Ngim makon i yé le mut a nyi bé i yom i ngwal mo kikii libimbe, kon njok suguu.

U gwé ngim makon i noña kikii libimbe, ndôn, makele, dikola, kon masai ike bisu. U gwé makon ma nhébga kikii nkoñmbe, njôhge joo ike bisu. U gwé makon manjel matjél, kon i ñem, bo ñem i mpala bép ike bisu. U gwé makon ma njel bijek ni bijek kikii bo bilôô, mbahal, libum li nkogoo, poo hu, minsoñ mi minla, mbag minla, dibas, lihep li minla ike bisu. U gwé makon ma libaa kikii manjee ni njok suguu ike bisu. U gwé makon ma ditam ni séé kikii kon masai, ngog ditam, ike bisu. U gwé kon bihés kikii libuga, njôhge masoñ, kola mbus ike bisu. U gwé kon minsôn ni mabôñnga kikii jôhge minsôn, kon i nkañ i bobôg ike bisu. U gwé kon i koo i nyuu kikii ngaa nyo, minyañ, tjôs, hilulu ike bisu. U gwé makon ma mis ni maôô kikii bo ndim, ndok. U gwé makon ma minkañ kiki bo ño sii, linyoi, pes nyuu i nwo ike bisu. U gwé makon ma boña ni mahoñol kikii njék, yén péé ike bisu. U gwé makon le mut a mbabaa, le mut a mbép nye kikii ndôndôô, homa , liga ike bisu. Mut a nla kon le a gwé lem kikii ndim, ndok, mbug, kidig woo, kidig kôô, kikbe, litud, jis jada ike bisu. 2
Yom di nyi ki, yo ini le, ngi-yi i yé kon. Ingéda mut a nyi bé, a nla bé yi añal kon wéé, a nla bé yi i homa a nnog jôhge. Ngi-yi i yé kon inyule hala a mboñ le mut a nyi bé yoñ mbee ngañngañ a ntiina nye to nog ngobol ngañngañ a ntina nye noñnaga ni kon wéé.

Ingéda mut a nyi kon wéé, a nla hoo mbôôp, a nla yi i njel a nla noñ inyu i boñ le a kon habañ. Jon u nog le ngwo i yi jôi jé ni ñem. Ingéda u nkon, u nla bé sal, ndi ingéda mut a nsal bé, a nla bé ba kunde.


YAOUNDE, 05 hikañ 1999
Nkam PONDI PONDI































3
NJÔHGE


Ingéda pes nyuu i nsôhge we le u nla bé nihbe, nyen ba nkal le u nnog njôhge. Minkañ nwoñ nwon mi mboñ le u nog njôhge. Mut a nla nog njôhge i woo, makôô, i bel, i tôl, i mis, hilémb, maôô, masoñ, hinoo i ke bisu. Jon u nog le, u yé u lék, u la hinoo.

Njôhge i nla lôl we le u mbabaa, tole u nkwo, tole u nkon i ke bisu.
Inyu hala nyen u nlama ban ñem ingéda u nkon. Mut a nla neebe nog njôhge ingéda a mboñ béba. Hala a yé ngim kokse. Hala a yé ngim hémle.

Mut a nla bé niñ le a nog bé njôhge. Man mee a bi kit le man munlôm a nlama kweeba inyule nlénd wéé a mbégél le a ngwéé i kôli bé.

Ingéda mut a nog njôhge, nyetama nyen a nog yo. Jon u nog le, mut a nog bé i wañan nyo lék.




YAÔNDE, 13 matjel 2005
Nkam PONDI PONDI


4
LELAA U NLAMA BOÑ LE U BANA BAÑ
MINSOÑ ?


o U nlama jôwa moo moñ i nwa a u nje ni ingéda u mpam i luk.
o U nlama nyo malép malam (mbaak malép, malép ma lingen to le longe malép ma pôs).
o U kéñ le binuga bi jôp bañ mandap ma yééne to ikété mapénd.
o U boñ mahindi moñ biluk bi yé ntémék tole biluk bi yé mandap.
o U jôwa bitatam ni bikai longe lijôôga i nwa u nje gwo.
o U jôwa dibee, biséya, nwas, tôk, dikéñ, tôblô ni bini gwom bipe longe lijôôga.
o Kot binan gwoñ gwobisôna ndi to u nlep gwo.
o U noode le u ke bañ makôô nso. U haba bitamb.

U tehe mut matibla ibale bo ndi u mbôdôl nok waa i, i nôôga bé, ibale bo ndi libum li nsôôge we, ibale bo ndi bahal i gwéé we, ibale bo ndi nyuu i nyañ we, ibale bo ndi u nkôhôl.



Yaoundé, 12 matjel 2003
Nkam PONDI PONDI

5
LIHEP LI KON


Hala yé kon i tihba kôyôp ngiiña man nyu i matjél. i nuga ini i gwé ndigi pogo yada won i mboñ le kôyôp ngiiña man nyu i matjél i nsal habé longe. Ndi ngim hikala hada hon ingéda i nyo we, hanyen i nti we lihep li kon.

Ingéda mut a nkon lihep li kon, a mbéna bana mbabla nyuu hala wee nyuu i nsehla nye. Inyu hala nyen mut a nlama ke i tehe mut matibla nyen a kal nye too a nkon lihep li kon ni i mbee matibla a nla yoñ. Matjél mut matibla a yoñ we, mon ma nla ki yis nye le u nkon lihep li kon.

Inyu i boñ le u bana bañ lihep li kon, u nlama yéñ le ngim hikala i nyo bañ we. U nlama boñ le dikala di jôp bañ i ndap yoñ ni i njel ini le binan bi ba bañ i mbaa ndap yoñ to sesep, to titimba i liboo. U nlama kéñ biwinda bi ndap yoñ ni nteendi le hikala hi nyo bañ we. U nlama kéña makôndô le hikala hi nyo bañ we ingéda u nañal i ke bisu.

Ibale bo ndi hikala hi nti lihep li kon hi nyo bé we, waga kon bé lihep li kon.

YAÔNDE, 14 matjel 2007
Nkam Pondi Pondi




6
LISEMBA KON

Mut a nla semba ngim makon ni i jel ini le a yé mut a u nniñ ikété mapubi. Hala a nla ndigi bôña ingéda a nnogop ngélé yada bititigi gwobisôna i ngim kel. Ingéda a njôwa moo méé lole a nje, ingéda a nsôgôp le a mmal je, ingéda mut a nhaba mbod i mpôp, ingéda kété ndap yéé i mpôp yak ni mbégdé ike bisu.

Mut a nla ki semba ngim makon ingéda a nkeeba makele. I jam lini li nlama bôña ibôdôl muda jém ike ndég mange ibol minañak mi bôt. Mut a nlama keeba kôhôl kôhôl, a nlama keeba le a kwo bañ bôk, a nlama keeba lihep li minla, makele, libimbe, ndôn, manjee ike bisu.

Mut a nla semba ngim makon ingéda a ntodol ngim bijek hala wee a nlama bé je ngandag bombo, ngandag môô, mahoñ, bas, a nlama bé nyo ngandag maog to ôt siba ike bisu.

Mut a nla ki semba ngim makon ingéda a nke like li makôô, ingéda a ntug mintug mi moo to mi makôô ike bisu.

Mut a nla semba ngim makon ingéda a nyi nañal likôndô, ingéda a nyi yén i mbénda, ingéda a nyi téé nyuu yéé, ingéda a mbegee bé yom i nlel ngui yéé ike bisu.


YAÔNDE, 14 matjel 2007
Nkam Pondi Pondi


14
LIHEP LI MINLA

Hala a yé kon i nlôl bijek bi gwé mahindi. Ingéda u nje bijek bini bi gwé mahindi, bi yé bi bol minla, dimamana bipoga bi niñ bi mbôdôl bôl inya i yé le di nti we kon.

U yé u kee mabéngba hanyen ba nléba imbee ntén himamana poga i niñ i ntéénga mbôô woñ ni imbee bee i nla jôs yo.

Inyu i boñ le u kon bañ lihep li minla, u nlama jôwa bijek u nje longe lijôôga kikii yom bisu. U nlama ki jôwa moo moñ i nwaa u je bijek. U nlama tehe mut matibla le a kep we lihep li minla.

Jon u tééda le, minla mi nyuu mut mi ngwés le mut a je bijek bi gwé bé mahindi.
Himamana poga i niñ = microbe



YAÔNDE, 17 kondoñ 2007
Nkam Pondi Pondi



7
MBAABA

Mut a nla babaa le a mbômnda ndi a kwo, tole kei i nhoo (hikéñ, nkwade, nkuleñ, lam i ke ni bisu) i nkek ye, tole ba mbéb ye kut, tole hikongo hi tihba nye ngim pes nyuu. Muda a nla babaa le a ngwal ike bisu.
Ingéda mut a mbabaa, matjél ma mpam i pés nyuu i. Mut a nnog njôhge. Jon mut a nlama yéñ le i pés nyuu ini i yila bañ ngim poo tigale dimamana di poga di niñ di jubul i poo, ndi di tjama ni nyuu yosôna le di nol nye.
Ingéda u mbabaa, joo le matjél ma mpam bañ ngandag. U nlama yéñ le biték to mahindi bi jôp bañ i pes nyuu u mbabaa. Jon u nlama ke yak mut matibla le i pes nyuu i nkon to i homa a nkon bi hoo kôs matibla. Jon u nog le, a légék u jek, a hol, u je kuunjañ. U nlama tehe mut matibla le a kep we le to u mbabaa, mbabaa yoñ i nol bañ we inyule mut a nla bé niñ le a bana bé mbaaba.



YAÔNDE, 14 matjel 2007
Nkam Pondi Pondi


8
KÔHÔL KÔHÔL

Hala a yé kon u nlôl i ntén himamana poga i niñ yada. Kôhôl i yé kon i nnoña. I kon ini i nla tihba bisaha, ditam, minla, koo nyuu, laakôp i boña ni poños nkak, bihés i ke bisu.

Ingéda mut a nkon kôhôl kôhôl, i homa himamana poga i niñ i ntihba nyuu yéé, i homa nu a mbéna nud.

Kon i kôhôl kôhôl i tabé longe kon inyule ibale bo ndi u ntibla bé, u nla wo. Jon u nlama ke mambéngba inyu i boñ le ibale bo ndi ba nléba le u nkon kôhôl kôhôl u hoo yoñ bee bi matibla ni ki le u yén habañ i ti i bôt inyu i lôôs bo i kon ini.

Inyu i boñ le u kon bañ kon kôhôl kôhôl, u nlama ke i ndap matibla le ba kep we. I jam lini li nlama bôña ingéda u ngal man. Jon ibale bo hikii man a yé a gwéé ba kep nye hala a boñ le kon u kôhôl kôhôl wa ba i ntôl habé.



YAÔNDE, 19 kondoñ 2007
Nkam Pondi Pondi

9
POO HU

Hu i nla bé sal longe inyule i nkon. Mut a nla nok njôhge i hu ndigi wee hu i nlék. Hala wee laakôp ikété hu i nkon. Jon u nok le hisañ i nkogoo mut. Hala a mboñ nye le a nla bé je. Ngôñ je i yé i mal nye ndigi inyu njôhge a nok.

Mut a nla kon poo hu, hala wee i mbaaba i, i nkeñep ndi i yila poo hu. l poo hu ini, ibale i nom ngandag, i kôs bé matibla ma kôli, i nla yila njok suguu.

U nla nok njôbge i hu ni i man nla. Hala a yé laakôp ikété hu ni laakôp ikété man nla bi nkon. Ibale bo ndi hu i nkon, matibla ma yé. Ngim bee i yé le mut a nlama yoñ. Ndi ibale kon hu i nnai, ba nla kan hu le ba nhéya kon. Inyu hala nyen mut a je bañ ngim bijek, mut a nyambaa bijek a nje loole a mmil , a mmil bañ yom i nlôôha let kikii, bo,hés nuga, botoñ kembee, mut a nyo bañ ngim maog to ngim bineene bi gwé njiñ hôk (gaz) tigale bi boñ le hu i kon inyule njôñ liôô i nligis laakôp i hu.



YAÔNDE, 06 matôp 2006
Nkam Pondi Pondi


10
KON MAÔÔ

Lelaa u nla yi le u nog bé longe ni maôô moñ ? Ingéda u mbédés kiñ nkuu mahop tole kiñ nkuu bititii, ndi i bôt ba yé we i pañ ba nog le i mpot ni ngui. Ibale bo u mbat bôt hikii ingéda le ba tiimba kal we i yom ba mpot. Ibale bo u mbéna kañ. mbom, tole u nyiibe, tole u nsét ño inyu i nog i mut a mpôdôs we. Ibale bo i yé we ndutu i nog i yom i mpôda ingéda bôt ba kôdi libai tole ingéda u yé i mbôm sabe, tole i boma ni mawanda moñ. Ibale bo u mbéna bat bôt bape le ba kal we i yom i mpôda.

Di nlama tééda maôô més longe inyule hala, a yé kimasoda le mut a nog mam momasôna ma niñ ni maôô méé. Di nlama jôwa ô kikii ini nyu i pe to ngélé yada i ngim sondi. Jon di yén bañ i homa makiñ ma mbet i ngii i lel balal ba ndamba.


Yaounde, 20 biôôm 2002
Nkam PONDI PONDI

11
MANUM

Hala a yé yom i nkuli i i nlôl libind ndi i gwé mangôdô ma manum.
lngéda lingôdô li manum li njôp litjee li muda nyen muda a nembee. Ndi mangôdô ma manum ma nla jôp i nlélém ngéda litjee. Hala a mbéna nene i ngim binuga. Inyu mut binam, hala a ngwal mahas.

Lingôdô li manum li yé poga i gwal i munlôm ni balôm ba binuga, i gwé ño ni nwel i i nhôla liké jé.

Munlôm a nla gwé le manum méé ma gwé bé mangôdô ma manum.
Munlôm numpe a nla gwé le mangôdô méé ma manum ma nla bé ke ngwé inyu i jôp litjee li. Muda. Bi nwo i njel. Ngim makon kikii dikola di nla boñ le munlôm a bana habé mangôdô manum tole mangôdô méé ma manum ma bana habé ngui.

Ngim biloñ i ntééda manum ma bôlôm inyu i némbaha ngim bôda. Yigil i manum i nla hôla le i man a gwéé a bana bañ ngim makon. Hala a mbôña inyu bôt ba binam ni inyu ngim bilém, ngim bie ni ngim tjobi.


YAÔNDE, 17 dipos 2006
Nkam PONDI PONDI


12
SIDA

Mut a nniñ bé le a kon bé. Jon ingéda kon u mbes mut, nyuu yé i nyéñ i jôs i kon i. Ngim gwom i yé ikété nyuu mut le nson wap u yé li jôs makon nwaa bee bi nlo i hôla le mut a mbôôp.
Ingéda nyuu mut i nla habé jôs makon nyen ngim makon i bôt ba nla tibil i nla nol mut inyule SIDA i njôp nye i nyuu. Hanyen bahal, kon masai, kohôl, koko kôhôl ike bisu bi nok habé matibla inyule i gwom bi hôlga nyuu mut i jôs makon, SIDA i ntuga gwo le bi sal i nson wap. Jon mut a hoo ke le ba bénge nye matjél méé. Ndi inyu i semba le SIDA i jôp bañ mut i nyuu, a ba a haba ndamb malal ingéda a mpôôna nañ ni muda. Yom a nlama yi yo ini le ndamb malal i bôlôm i yé yak ndamb malal i bôda i yé, ndi ba gwélél ndigi ndamb malal yada. Ibale bo ndi ba nlama ôm we ndondok, u neembe ndigi i ndondok i mpémel i kopga. Ibale bo ndi ba nsehel we tole ibale bo ndi ba nlama gwélél lam to hikéñ i ño woñ, i gwom bini bi nlama bé bana matjél ma mut numpe le ba bag ba gwélél gwo i ño i mut numpe to i nyuu mut numpe. Ndi téntén mut a nlama ndigi pam ni mut wada muda to mulôm.
Inyu i yi to SIDA i njôp we i nyuu u nlama ke le ba yoñ we matjél inyule mon ma yis we i jam li.
Mbôñ mahii i nlôl bé ni sida, i yé kon u libaa ngéda mut a nje mbôñ mahindi.
Ingéda u nhoo ke mabéngba hanyen ba nla hoo léba i yom i nténga we, ha ki nyen i bee ba ntiina we bi nla hoo jôs i kon u nkon.
Jon u nog le, bemnga bemnga a ntek bé yila mbom hitjo. U nogog ki le, a légék u jek, a hol, u je kuunjañ.
Niñ i mut i nkoñ hisi i nkiha ni makon.

YAÔNDE, 08 biôôm 2006
Dokta BOUM Bernard
Ni nkam PONDI PONDI

13
MAOG

Maog ma yé soso bañnga. Moni mi ngandag bon ba loñ mi nke i sômba maog Ngandag moni mi bon ba loñ mi nke inyu matibla ma nlôl i nyôba maog. Ngandag bon ba loñ ba nwo inyule ba nyo maog.
Ingéda maog ma nkahal téñnga mut i pes i mbôô wéé, a nlama yi le nyemede nyen a nla tjel nyo maog. Ingéda mut a nyo maog, a nnog mane ndi a nyi bé le a yé i sagal mbôô wéé. Ingéda mut a nyo maog, maog ma mbet nye i ño, ma mbôdôl sal minsinga mi minkañ nwéé to a nleñba ndigi ndék matôi ma maog. Inyu ngim bôt ni inyu ngim ma ngéda, maog ma nla boñ mut le ñem wéé i tabé ñwee, maog ma nla boñ mut le a nyam, maog ma nla boñ mut le a nhoñol le a ñemel ndi ki a nke bé hilo ike ni bisu. Inyu i yi le maog ma nkahal tamba minsinga mi minkañ mi mut hala a nyoñ soso ngéda. I bodôl bibéé bi niñ, mut a ngwés lihua, bebek hala a yé nseñ le mut a hol, le mut a nihbe mam ma niñ. Ndi yom di nyimbe yo ini le mut a bi pohol le lihôô maog jon li nkile inyu yéé ni yag bilôg bi isañ. Ndi bôt ba kôba ba bé nyo bé maog tjagatjaga. Ba bé béé minkol mi maog Jon ingéda u nyo maog, u nlama badba le u mboñ kii. Inyu bon boñ, bôt ba lihaa, mawanda moñ, bilôg bi isoñ, u nlama kal nson i maog noñnaga ni tamba maog ma ntamba mbôô i mut binam. U wo bañ nyuu inyu i yis mut le maog ma nla tibil kiki bee i ngim ma ngéda ndi u meya maog, u yi le maog ma yé soso bañnga.
Inyu hala nyen ibale bo ndi u mbôdôl meya nyo maog, u nlama bôdôl badba. U nlama yi le ibale bo ndi u nyo hiki kel tômblô baa i maog ikose ni kôgôô hala wee u nyo 23 ma léda ma liumb i ngim nwi.
Jon u énél bañ mut numpe le a nyo maog, u tinde bañ mut numpe le a nyo maog ibale bo ndi a ngwés bé nyo maog, u nlama bana bineene tole malép ma bitatam i ndap yoñ inyu i ti nkén mut a nlo i pôdos we. Mut kôba nye : " Bijôñ ni bijôñ bi ôñôl bé i nkok". hala wee u noñ bañ béba liboñog li jam. U tééda le : maog ma nlel bé ñem. Jon ingéda u mboñ jam wee u nkôôba i boñ jo.

Yaoundé, 24 Hilônde 2000
Nkam Pondi Pondi
16
BISESEMA

Hitjo ndeet hon i mbañ bisesema. Bisesema bi nsal i nyuu mut tole i ngim ba homa ba nyuu mut. Matjél mon ma mbegee bisesema i nwaa bi nke i sal.
Yô, ibabana, nsôn i ntat kon i bombo ni libind gwon hi mbañ bisesema.
Yô i yé isi boña, nyen a mbañ bisesema i linañ ni bisesema, i kônde bombo matjél.

Ibabana i yé bisu bi ngodol, nyen a mbañ bisesema, i boñ le minsinga mi minkañ mi nsal ikété nwee.
Nsôn i ntat kon i bombo i mbañ bisesema ba nsébél le insuline.
Ingéda u nkon kon i bombo, bisesema bini le insuline gwon ba ngwélél inyu matibla.
Libind li mbañ bisesema bi mbôô. Manum ma munlôm. Inyu muda, gwom gwé bi mbôô bi nyodne nsañ matjee bi kéyi nye i nwel isi libum.

Ibale bo ndi u nkon, ba nla tibil we ni bee bi bisesema.
Tééda longe: bisesema bi yé gwom bi ba nsem, le bi ñoo, bi num, bi bot matam. Hikii yom i niñ, i gwé gwéé bisesema hala wee niñ i nla hé ba ibale bo bisesema bi tabé.

YAÔNDE, 03 njéba 2006
Nkam Pondi Pondi



17

ALIMENTATION

Fruits : papaye, mangue, mangue sauvage, ananas, canne à sucre,
orange, citron, pamplemousse, citrouille, avocat, tomate, aubergine.

Huiles : d'arachide, de karité, de palme, de coton, graisse animale, noisette, ndoga.

Glucides : macabo, taro, igname, plantain et banane, patate douce,
pomme de terre, manioc, maôg, massô, mbôlô, la canne à sucre.

Protéines : Viande, le lait et les produits laitiers, le poisson.
Légumes : Citronnelle, tomate, baam, babôga, kwem, ngombô, pôôga,
mintja, baombe, mandowa, isiñ, bikukunja…

Céréales : riz, Haricot, gros haricot, maïs, petit pois, concombre.

Lipides : toutes les huiles, les graisses animales, le jus de cacao,
chenilles ( minkôñ, Bikeket, nwañ, di kungi ) criquet.




YAÔNDE, 17 kondoñ 2007
Nkam Pondi Pondi