“U bii ngond i nkwo ti i loñ, wee mut a bag bé we nyoo”.
Ibale mut yina a yé we homa, a nla bé nwas we le u kwoo i bee. Libii li nlona mahol, liada i pôla mahaa i maa. Jon u gwé libat libii, ndômbôl ni jubus muda i ndap yé libii.
Libii li yé ngadag mintén.
A) LO BAKANA BA MBENGE BA BÉ LO
1) Mut a nkun muda
Libii li bé tagbe haana le: ingéda muda a yé jém, mut a nlo, a ha nye hikom, a kal le: ibale muda nyen a gwé munu i jém lini, nwa wem nu. A mbôdôl hôl (kembe, binuga, bihônd, pombe bas, siba, gwom ngandag).
Mange nye ngi ki ke libii, a nti nyôgôl wé kembe libogol (nyin ntômba), nkil wé, kembe tjiga (nya) ni maog.
Ingéda isañ ngond a nsayap ngond yé wee ngond yé i nke libii.
2) Isañ ngond a mbôn mut ngond yé
Isañ ngond nyemede, a bé a gwés mut tole a tehe le mut nu a yé nlam, a yé ngwañ mut tole yom pe i nlélém nye inyu mut nu, ha nyen a nsébél nye, nye a ntagbe, a bôn nye le a nla ti nye nwa. Ibale i mut nu a neebe, a nti nye nwa. Gwom bi likil bi nyiga tagbe i mbus.
3) Mut a nla bii le isañ to manyañ, to mut mu lihaa jé a nwo
Yom a gwé le a yoñ i muda nu, a yiga kahal kena likil ni bisu, ibale gwom bi bi yégle isañ to manyañ le a nti. I mut a nyégla i muda nu, ndi muda nu a gwal bon, i bon ba ingéda BAKANA ba bé ngi lo, i bon ba bobasôna ba gwé, i mut a bi wo nyen a yé isañ wap.
4) Ingéda mut a nol mut (man munlôm) loñ pe
Ingéda bôt ba ngwés le gwét bi juba bañ, ba béé ba jubus manôgla inyu i boñ le nsañ i ba ndi ba ti bo bi ngond bi baa.
5) Kôkôba
Ba nyandôm ba bé ba ti we muda tole u kadal.
6) Ingéda muda a nhoo wo tole a nhoo bé gwal man
Ingéda muda a nhoo wo we, bakil boñ ba nti we muda numpe.
Ingéda muda a nhoo bé gwal we man, a nla kal basañ le, ba ti nlôm muda numpe inyu gwélél nlôm bon.
7) Linyaa
A yé ntén libii haana le: ibale mut a gwé ñamb ndi nwa wé wada a gwésna ni mut numpe ka yé le ba la hahé sôô, ha nyen nwet mbai a mbat bo le ba nyila linyaa. Ndi ibale ba ngwal man isañ mbai nyen a o nye jôi.
B) INGÉDA BAKANA BA MBENGE BA BI LO
Kikii BAKANA ba bi lo, ba kal le bôt ba sem ha bañ bôda hala, ni niñ i héñha. Muda a nlama ha bé ke libii nye ngi bana jôm li nwii ni mintan (15). Ha ni nyen libat libii yag muda li bi bôdlene, ndi munlôm ni muda ba nôgla ndi ba ke yag nyañ bo isañ.
1) Munlôm a nyoña muda (hala wee a ngwés muda)
A nyoñ nye, a kena i mbai yé. I banga bôt i yé mu lihaa li, ba nti gwom teele ba tômbôs likil, ba yég muda. Ha nyen i mut a nyoña muda lôñ ni isañ, ba yégle ba mélés i yom yosôna i mbéda inyu likil. Ibale basañ ba nlo bé leleña likil, i mut nu a mal je muda.
2) Muda a nke libom
Hala wee mut a bat bé nye libii, ndi a mbôône munlôm. Ingéda muda a yé a tehe mut, a yé a gwés nye, a mbôô i mbai isañ, a nke a yén yag i mut nu, we a mal ke libii. Ibale bo basañ ba gwés, ba nke leleña likil, i gwel ngond yap le ba huuna yo. Ha ingéda i nyen likil li mbénge habé isañ man.
I banga bôt i yé mu lihaa li, ba nti gwom teele ba tômbôs likil, ba yég muda. Ibale basañ ba nlo bé i leleña likil, i bôt ba, ba mal je muda.
3) Libat libii
Ni nti pôs minkongo (makas) ni maog mape (lingag li wai, nku biye), moni inyu i hék pôs. Ingéda ni mal kôôba i gwom bini, ba naña kel i ti pôs. Ingéda ti i nyén, i mut u nlona (isoñ tole mañ mut mu litén), to isañ ngond to mut u nlona a nla yoñ hop. Ingéda hop u mbôdôl, nti pôs a nyoñ hop, a kal bo inyukii a yé ha. Ha nyen isañ a nsébél ngond yé nye nye le ibale u ngwés mut nu u yoñ pôs. Ingéda muda a nyoñ pôs a nti isañ hala wee a neebe. Ba mbamb moo. U nhég i pôs u nti, hala wee u nti ki moni. Ha nyen bakil boñ ba mbôdôl yi we. Ibale lihaa li muda li yé ha, li nyo maog mape ( pôs i yé ntéédaga yag isañ muda). Ba nla kal we i gwom u nlama ti likil, ba nla kal we le, kenek ba yiga timbhe we, ba téé we kel.
Nkak likil
Moni isañ ngond a ntamb we tole gwom bipe.
Bijek bi loñ
Bebee le bi yé gwom bi yé nhéklag le mut a nti.
Hihéga : siba, bas, siga, ngobi tjéé, bakwade, nsiyô, nyaga, maog, ngôi, minkandô to pôndi tjobi.
Bijek bi loñ bi gwé bijek bi bôda, bijek bi bôlôm ni bijek bi wanda. We nyen u nti likak i kel ni nla bomna inyu hop u likil u yén.
Hop likil
I banga bôt ni mimañ mi bôt u yé u lona ingéda ba ntamb likil, ba nla bat le ba nôgla kikii ba nla ti gwom gwobisôna ingéda mut a gwé bé.
Ingéda gwom gwobisôna bi mal tiba, manôgla malam ma ba, ha nyen ba nti we muda. Ni ntéé i kel ni boñ kaat libii i lôg Ngomin.
Bijek ni maog bi yé ki, ni moni ndiyô inyu bôt ba nke i telep mbôgi. I mbus kaat libii ha nyen ba ntéé i kel ba nke i yéga muda i mbai nlôm. Ha nyen yag libii li base (inyu bôt ba base) li yé li bane.
Basañ ngond ni banyañ ba nke i yéga ngond yap ni ngandag nkus. Hala wee ba ñuge ngond yap. Mahaa ma nhogi, ma ma gwé gwom.
Ingéda bisu nyen bo pôs konji ba bé ba ba i kel ngand. Ba ntjôla bakil bap, ba kahal huu, ba yiga sayap ngond yap.
I mut a tabé i base, ingéda ba mal boñ nye kaat libii, a nhuna i wé nwa i mbai yé, a nlôôs ngand tole a nlôôs bé ngand. Ibale bakil bé ba gwé gwom, ba uge ngond yap.
Me nyéga mahôla ma:
-Mbombog NGINJEL BASOGOG
-UM TJOCK Jean
MANGÉN MA LIBII
1) Ngond i ntémna bé nlénd i lôg.
Ngobol: Ingéda ngond i mbol yag basañ bé, ba nlama leege nye longe ni tibil emle majelek mé.
2) I mut a noñ nwa i lôg, a nlo bé.
Ngobol: Ingéda u gwé bé bigwel moo i jam i kôli ni jo wa la bé bana jo.
3) Ba ntjilil bé muda bijek i ndap.
Ngobol: Mut a ntjél bé i yom a ngwés.
4) Mut a nlugna bé nyañ ni ngond nwa.
Ngobol : Mut a nwas bé tik yom inyu yanga yom.
5) Baa ba Ñyéé ba nol nlôm.
Ngobol : I bôt ba nyi we bon u nlama kon woñi.
6) U oñ ñamb bipes bibaa, u hamba hikuu disemel.
Ngobol : Ingéda u mboñ ngim jam, u nihbe i jam.
7) Mut ñamb a ke bé
Ngobol : Ntôô mut i noye bé.
8) Bibom bi hiluñ bi mbéna bé bii nwa.
Ngobol : U nlama heñ ni wemede inyu i mam ma mbénge we.
9) Nkol mut u nwaa bé han libii.
Ngobol : Mut ngandag hop a mboñ bé banga jam.
10) Nwa Tulag a legel nlôm lihuu, li koba nye ni njimngañ.
Ngobol : U nlama yoñ tat ni bibug bi mpam i nyo woñ.
11) Kiina-kiina a nôhla nwa Lôt.
Ngobol : Mut a nlama yi kit jam ingéda i kôli.
12) Muda ngandag balôm, a lep sel tjobi.
Ngobol : Mam ma yé ma nai mut, a nyi habé i jam a boñ to i njel a nlama noñ.
13) Muda nyen a nsôha man, nye yag we u nog, yag we u ntehe.
Ngobol : Ingéda ba nyis we i yom i tagbe, u nhel habé.
14) Nlôm Suluk nyen a kal nwa, nye to u ntehe bé me wee me yé i njañ libal.
Ngobol : Ingéda bé ni mut ni béna ke homa i boñ jam, ha nyen ingéda we u nke, u nkéne nye i ngén ini.
15)Biliya bi Lipot a ba a hééba mintôm mi libadô, mi lémlag nyemede, mi lélém bé baa.
Ngobol : Ingéda mut a nkap ndi a yii ni bôt ba wim ndi likap jé li lémlag nye, li nlélém bé bo.
Yaônde, 17 matjel 2009
Mkam Pondi Pondi
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire