L I K A A

Likaa li nke ni lihaa. Hala we li nke ni matjél. Ingéda di ntôp i bug ini le lihaa wee di nhoñol bibug bini le: ñôô, manyuñ tole manké, maisoñ tole man tata.

Ñôô: hala wee ngond yoñ tole manyuñ woñ nu muda.

Manyuñ tole manké: hala we muda wada nyen a bi gwa1 bé.

Maisoñ tole man tata : hala wee ni yé isañ wada, banyañ ibaa.

Kikii di nkal le likaa li nke ni lihaa, hala wee li nke ni nkuu ligwé. Ingéda di nkal le li­kaa li nke ni ligwé hala wee likaa li nke kolbaga ni man, ni nlal, ni ndandi, ni ndindii, ni kitboñ, i ke bisu.

Likaa li nke ni nkuu ligwé inyuule ligwé joñ li nyis we litén joñ. I muda nye nsôna a mpémél litén joñ, bé nye ni nla bé pôôna likôndô. Kikii hihéga ibale ngond Ndôg Tjok i nke libii ndi a bag litén li Lôg Nku ndi a gwal ngond, man Lôg Nku a nla bé bii i ngond i, yag man Lôg Pénda a nla bé bii i ngond i, inyuule Ndôg Tjok ba mbiina bé gwaabum. Di nyi bé too hala kikii bôt ba kôba ba bi neebe bé le bôt ba nla biina gwaabum too hala a nlol i mbog (science) tole hala a nlôl mayi ma mbog (culture).

Yom di nyi i yé le ibale mut a nlaana ñôô, ba nkal le a mbôg mbén, a nkand kuu, ndi ibale mut a nlaana nyañ ba nkal le a yé likut.

Ngim bôt i nkal le ibale bôt ba nyi le u nlaana ñôô ha nyen libua li ngwel we, ibale bo mut a nyi bé, yom i mboñ be nye. Ndi mayi ma mbog (culture)ma nkal le: to bôt ba nyi, to bôt ba nyi bé, i bôt ba mboñ i jam li ndi ba yi hala libua li ngweI bo.

Di nyi le ngim binuga i nyi bé likaa kikii ngwo ndi bipe bi nyi kikii bo singi.

Jon ingéda bôt ba bi kop likaa ba nkal le ba ntabal i mut a nkand kuu, ba hala a nIôl i mbog (science) tole hala a nIô1 mayi ma mbog (culture)?

lngéda kôba a bé le : ibale mut a nlaana ngond yé, ba nkal le a mbôg mbén , a nkand kuu, inyuule a nlaana ñôô. Ba nha nye i ngwaga, a nyén habé i ti bôt bilôg binsañ le tee ba sébél le likaa li sém li yé len , ba nke i tabal nye Iikaa.

Ba ngwel nlôm ntômba, ba nke ni bôt ba bi kop likaa, ba nlamb jin (bikai ni ndég bijek ni môô), ba nol kôp (ñyin ni nlôm), ba nha matjél i jin, ba nyoñ kembee, ba lômbôl yo le : i len ini a nlaana ñôô ndi di yé i héya libua li. Ba nyoñ ntômba, ba ôm muda libumsi to ngélé bôô, munlôm nlénlém. Ingéda ba mal, ba nol i ntômba i, ba bôm libaa, ba jés muda ni munlôm, ba ke mbai ba lamb i kôp ini yo ibaa, bôt ba likaa ni i bôt ba ntaba1 likaa ba nje yo. We likaa li mal.

Ibale bo i mut a mboñ i jam li a ntjél tabla ha nyen loñ i nkokse nye kikii ka ngéda matiñ ma loñ : kikii bo kat .

Jon mbadga i yé le: b'a likaa li nlôl i mbén matjél tole i ndômbôl manyo ma bôt?

I Ndôg Sul, MBÉNG NGOMBA ni BIYONG BI NGOMBA ba bé isañ wada, nyañ wada. Iloa ba bé biina bé ndi kikii ba mbôl ndi i kida le (ndômbôl manyo) ba biinaga gwaabum.

Inyu ki i loñ Bassa likaa li yé ndi ki i yé le, bilong bi pe linyañ li bon (cousins et cou­sines) li mbiina?

Jon bés di nhoñol le bôt ba nlama bomna hikii ngéda inyuu yina.

Likaa li ta bé inyuu mabui, ndi ba mpom è, ba bagda yo mbabi ibaa, ba kan, ba bude yo mabum mo maa. I ngéda i mpam ni hanano le i mange muda nunu ni i mange munlôm nunu ba nyina, ndi ba ntañ le ba nyina bé. Hanano ni ndi ba lona i nkañag i mbabi bie bini gwo bibaa, ba nkañ gwo. Ingéda ba ntañ, le hiloga, ba nyoñ mbabi e ini ni nkwade, ba ti nye le, we u nkal le we ni ingonda ini ni nyina béé, ba nti nye nkwade ni i mbabi bie bini, ba ma kañ gwo, ndi ba kal ni nye le ba nlômbôl mbabi e ini le nye ni ingonda ini ba nyina bé. Ingéda a nkit yo, ibale bo i nkwo gwégwé, wee bona nye ba nyina bé, wee a mpôp likaa. Ba nsébél mbabi ini yo ibaa le bél 1ikaa.

Ibale bo mbabi e i yo ibaa, i nkwo bibubudi, ha1a ni nyen bot ba yé ba nuna, ba tehe le ba nkwo likaa.

Yag muda nyeg a nkit nlélém kikii munlôm. Ha ni nyen ba ntoñ i yi kikii i bi bôdôl.

I Ndôg Tjok kéndi i Ngog Mapubi, bés di ntibla bé likaa. Ibale bo u mbii bé, li ngwel we wemede. Ibale bo u mbii, li ngwel mboda yoñ. Man likaa a nom bé, ibôdôl hi1o hi bisu, i pam dilo diaa , a mal wo. Bape ba yé le mém mon ma mpam. Bape ki , a yé a bôdô1 yi le ti me malép haa, ndi a wo.

Ingéda a mboñ hala bon ibaa, baa, bôt ba mbôdôl too nye mam ma likaa.

Yaônde, 02 kondoñ 1985

Nkam PONDI PONDI

http://antoinepondipondi.blogspot.com