LIKUMSOÑ LI MATILA LI BAKANA BA MBENGE

          Likumsoñ li matila lini li mbôña i tison i Washington ingéda bakana ba mbenge ba bé yilis bés minkol. I mbus bisôsôli likumsoñ li matila li bi nkwéla i tison ba nsébél le Berlin i nwi 1885 ingéda biloñ bi Mbenge bi bé kapna Afrika. Likumsoñ li matila li témb li pôda i ndimsi i tison ba nsébél le Yalta ingéda Amérka ni Rusland ba bi kap nkoñ hisi bipes bibaa i mbus gwét bi yôhne bi baa biloñ bi Bakana bi bi jo bo ni bo ni ingéda ba bi bot kodba matén sôgôlsôgôl adna i matén  ma nkoñ hisi Mapémél i ndap i ntééda tik gwom i tison Tervuren i loñ i Beljik.

          I - NSON WOSÔNA

1)   Litode li bisu (1) 

Kadba i kômbe : ane  biloñ bi nkoñ hisi ni ligwañ li biloñ bi. Ane yés i yé tôôma mo miño le di ane biloñ bi, di sélés gwo i nson jonog inyuu i yônôs dikuu tjés di moni le tjon di bana lipémba.

2)   Litode li yôhne ibaa

Loñ to yada i i  tabé biloñ i Bakana i ta bé kunde to ngwélés.

3)   Litode li yôhne iaa

Ane biloñ bi ta bé biloñ gwés i nlôl i bés ni i jimbe di njimbe bakena ba biloñ bi . Ane i ségi biloñ bi.

4)   Litode li yôhne i na

Biloñ  bi ta bé biloñ gwés bi gwé bé minwaa, bés bon di eñel minwaaa kikii sômbôl yés. Jam li bégés minwaa li ta bé.

5)   Litode li yôhne i tan

I bôt ba ñane i jôi jés ba nlama tééda lihat jap dikuu tjés  di moni inyuu nseñ wés. Inyuule  lihat li la yila mahôla ni likébél di nti inyuu mahol ma biloñ bi.

II - LITUK MBAÑ

6)   Litode li yôhne i samal

Ane ni hikuu hi ane bi nlôl ni ngui yés gwon bi bé banga. Bini bi pe di nyi bé gwo to ibale loñ yon i ntep gwo.

7)   Litode li yôhne i saambok

Ane yosôna i nkil bé i njel yés , i nlama jañ.

III - LISANE MAPEP

8)   Litode li yôhne juem

Di nnôgla bé to sane mapep ni biloñ bi ta bé biloñ bi bakana. Di nnit gwo i mam bi nlama boñ kikii sômbôl yés.

9)   Litode li yôhne bôô

Manôgla ni sane i pôla biloñ bini bi gwé bé mahee ibale bo ndi di nneebe bé tole ndi di bak bé mu manôgla ma.

IV - MATIÑ MA MUT BINAM

10)    Litode li yôhne jôm

I homa nseñ wés i yé, bini biloñ bi pe bi gwé bé mbén, nseñ wés i yé i ngii mambén momasôna.

11)    Litode li yôhne jôm ni yada

Kunde hop, kunde likodba ni kunde mut bi yé ndigi ntiik biloñ bi baane bap ba nnôgôl bés.

12)    Litode li yôhne  jôm ni ibaa

Matén ma biloñ bi ta bé i ngwés ma gwé bé mahoñol to mbén, ma nôñôl ni gwélél mbén yés .

13)    Litode li yôhne jôm ni aa

Biloñ bi ta bé biloñ gwés bi gwé bé mayi ma mbog inyuule mbog yés yon i yé ndémbél.

14)    Litode li yôhne jôm ni ina

Na nkal bé le limut li ntjiba, mbôm manola to jem li gwét tole jem li bôt ba binam biloñ bi bi ntôñ nseñ wés. To ibale nsongi i bôt ba nwo i nlel balal ba ndamba.

V- MAPANGA MA MONI MI NGOMIN

15)    Litode li yôhne  jôm ni tan

Biloñ bi ta bé i gwés, mut nyekinye a kôli bé i tééda moni dikuu di moni i lel i nwaa di ntéé. Ingéda lihat li nlel nwaa, ba ntééda nwo hikuu hés hi moni inyuu i boñ le yéñe di nkôs i ntémb biloñ bi kikii moni di nkôle bo tole mahôla més ma likot masangô inyuu mahol map i pes i moni tole i pes i bigwel moo.

16)    Litode li yôhne jôm ni samal

Biloñ bi ga kôhna mahôla més bi yé biloñ bi bakena bap ba nôgôl bés kikii nkol i nôgôl isañ wé . Hala wee to me je mbiñ mbiñ to me je mbañ mbañ me yé ndigi nkol u Manug ma Njambe.

17)    Litode li yôhne  jôm ni saambog

Mahôla més ma nlama kéñ mahol manjel momasôna ma biloñ bi ta bé i gwés

VI  - MATIÑ MA BISÔNDA.

18)    Litode li yôhne jôm ni juem

Mintôñ nwés mi gwét mi nlama bana ngui ni lipémba i lel mintôñ mi gwét mi biloñ  bi ta bé i gwés. Sônga ni ngim minwaa mi mangaa mi nol ngandag bôt ni nyuugud ngandag gwom bi mbéñge bé bés.

19)    Litode li yôhne jôm ni bôô

Mintôñ nwés mi  gwét mi nlama hôlna ni nôgla ingéda mi njôs ntôñ i gwét i loñ i gwé bé ngui inyuu i unda jéle  yés ni li kon bés woñi.

20)    Litode li yôhne môm i maa

Mintôñ nwés mi gwét mi njo gwét inyuu i sôñ nseñ wés ni minlimil nwés.

21)    Litode li yôhne môm i maa ni yada.

Lihéya bon ba loñ yés li nsôô banga yés nson i sôñ nseñ wés ni minlimil nwés.

VII - MATIÑ MA MATÉN.

22)    Litode li yôhne môm i maa ni imaa

Adna matén ma nkoñ hisi i yé sélél yés di nlama gwélél inyuu i jôs baoo bés ni biloñ bi ta bé i gwés inyuu i sôñ nseñ wés.

23)    Litode li yôhne môm i maa ni iaa.

Nson wés u yé i boñ le di héya baane ba nôgôl bé bés ni bii baane ba yé minlimil nwés ni njel i haba mbod i adna matén ma nkoñ hisi.

24)    Litode li yôhne môm i maa ni ina

Matiñ ma adna matén ma nkoñ hisi ma nti bés kunde ni ngui i bép , i nol ni i ôbôs biloñ bi baane ni bon ba biloñ bi bi ntjél nôgôl bés ni i njel i haba mbod i hikuu hi adna matén ma nkoñ hisi.

25)    Litode li yôhne môm i maa ni itan

 Nson wés u le Afrika ni biloñ bi ta bé i gwés bi yégle i ngi-mahol, liyep, i mbadga, i gwét, i yubda inyuu i ane gwo longe, i sélés bo nson u jonog ni njel minson mi adna matén ma nkoñ hisi

26)    Litode li yôhne môm i maa ni i samal

Lijéla jés li yé i nol i bôt ba  mpa ño ni bakena ba ngwés biloñ gwap.

27)    Litode li yôhne môm i maa ni saambog

Mambén,  makidig, bikéhene bi adna matén ma nkoñ hisi bi yé bisélél gwés inyuu i jôs bakena ni i bôt ba mpa ño biloñ bi nsôñ nseñ i bon ba biloñ gwap.

28)    Litode li yôhne môm i maa ni juem

Bakena bi loñ bi Bakana ba nla bé noñ bo to gwel bo to i ha bo i mog ni bikéhene bi adna matén ma nkoñ hisi to ba kand kuu i gwet, to ba ntjé limut to mem ma bôt ba binam.